Қай заманда болмасын, әрбір халықтың ұлттық құндылықтары оның ұстанған діни сенім-нанымдарын негізге алады. Мәселен, көрші орыс елін алып қарайық. Олардың мықты жазушыларына назар салайық.
Әрине, бәрінің діттеген мүддесі – өз діндерін жеткізу. Сол себепті де, олардың мәдениеті мен салтын зерделер болсаңыз христиан дініне негізделгеніне көз жеткізесіз. Керек десеңіз, Кеңес үкіметін құрғанда да, сол христиан дінінен асып кете алмады. Иконның орнына Ленин мен Сталиннің бейнесін қойып, сол суреттерге айырықша ықыласпен, өзгеше түсінікпен қарады. Христианның арақ-шарап пен доңыз етін жеуі де оларға салттық түсінік ретінде бекіді. Тек орыс халқына ғана емес (жапон мен қытай халықтарына), кез келген өзге де ұлтқа қарасаңыз, осындай құбылыстарға куә боласыз.
Әлем халқының бір бөлшегін құрайтын қазақ ұлтында да нақ солай. Атам қазақтан «арақ атаңнан қалған ас емес» деген салмақты сөздің қалуы және доңыз етінен қашуы т.б., оның ұстанған дінінен хабар береді. Ою-өрнегіне қатысты бір мысал айталық. Қазақ сол өрнегін киген киіміне де, жайған кілеміне де салған. Діни ұстанымына да әсер еткен. Соның ішінде – қазақтағы жайнамаз ұғымы.
Дана қазақ ұғымында мұсылмандықтың нышаны саналған жайнамаздың орны ерекше. Қазақ – мұсылман халық. Сол себепті, оның салт-дәстүрінің басым көпшілігінде мұсылмандық әр бар. Міне, жайнамаз да соның бірі. «Намаз» – бізге парсы тілінен енген сөз. Арабшасы – «салат». Ол «дұға ету, мадақтау, тағзым ету» деген мағыналарды білдіреді. Яғни, намаз – адамның осынау жеті әлемнің тізгінін асқан құдыретімен қолына ұстап, тәспідей ойнатқан Ұлы Жаратушыға дұға етіп, оны барлық жаратылыс атаулыдан пәктеп, мадақтап, Оның ұлылығының алдында өзінің әлсіздігін мойындап, мойынсұнып, бас иіп тағзым етуі.
Жайнамаз үстінде қазақ осынау Ұлы Жаратушыға тағзым ететін болғандықтан, оны құрметтеп жоғарыға жинаған. Тіпті, керегеге ілген. Жайнамаз кейде жай ғана матадан тігілсе, кейде арнайы тоқылып кілемше етіп жасалған. Бірақ, кілемшелер ою-өрнекпен көркемделгенімен, құс пен аңның суреті салынбаған. Сонымен қатар, жайнамаздың басы мен аяғына өте мән берген. Сәжде қылар жағына арнайы сәжде жері екенін білдіретін белгі қойылды. Бұл, шамасы атамның сәжде етер жерімді аяғыммен баспайын деген сақтығы болса керек.
Енді қазақ халқындағы мейрамдарға тоқталайық. Қазақта көптеген мереке бар. Мәселен, Құрбан айттың басқа мейрамдардан өзгешелігі – оның тікелей Алла Тағаланың бастауымен адамға нығмет ретінде берілгендігінде. Құрбан айт – қазақтың қанына сіңіп, сүтімен баланың бойына дарып келе жатқан негізгі алтын да асыл қазынасының бірі.
Құрбан айтта атам қазақ Ұлы Жаратушы үшін мал сойып, құрбан шалған. Бұл айт – үш күнге созылатын діни мереке. Шамасы, қазақта «үш тоғыз», «үш күндік пәни ғұмыр» деген үштік ұғымдар осыдан қалса керек. Айт сөзі де «мейрам» деген мағынаны білдіретін араб тілінен енген сөз. Сондықтан, осы үш күнде бір-бірлеріңе айттап барып «айттарыңыз құтты болсын» десе, үй иесі де «айтсын, бірге болсын» деп игі тілекпен жауап қайырып, қарсы алған. Бұл үш күн ішінде қазақтың дастарханы жиылмайтын болған. Бауырсақ, шелпек пісіріліп, қымыз-қымырандар молынан сапырылған. Бір-бірінің үйі мен көрші ауылдарға айттап бару арқылы ағайын арасындағы кикілжің мен араздықтардан айығып отырған. Ауқатты қазақ қошқар, атан сойып, етіне кедей-кепшік қарық болса, ет пен қымызға тойған балалар қарнын сүтке тойған қозыдай бүлкілдетіп, бір шетте сойылған қой мен қошқардың асығын иіріп мәз-мейрам болысқан.
Қазақтың мінезіне келейік. Мысалы, қазақтағы «ұят» сөзінің түсінігі қалай болған? Бұл жайында хәкім Абай осы ұят мәселесіне «Отыз алтыншы сөзінде» терең талдау жасаған. Ол ұяттың тікелей иманмен байланыстылығын паш етіп: «Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) хадис шарифінде айтыпты: «Мән лә хаяһун уә лә иманун ләһу» деп, яғни кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы да жоқ, деген» деп, сөзді хадистен бастайды. Яғни, ұят тікелей иманмен қатысты нәрсе екен. Абай сөзін әрі қарай жалғастырып: «Біздің қазақтың өзінің мақалы да бар: «Ұят кімде болса, иман сонда» деген. Енді бұл сөзден білінді, ұят, өзі иманның бір мүшесі екен» дейді. Абай атамыз мысал қылған осы хадис Әбу Даууд пен Нәсәидің хадистерінде айтылған. Яғни, «Иман жетпістен астам мүшеден тұрады. Ұят та – иманның бір мүшесі» дейді (Әбу Дауд, Суннәт, 14; Нәсәи, Иман, 16).
Келесі кезекті қазақ мәдениетіне шариғаттағы терминдік сөздердің қалай еніп сіңгендігіне назар салалық. Мақал-мәтелдеріне қарайық. Олар да сөз алып бір-екі ауыз лебізін білдірсін. Мысалы, қазақты “момын” деп, текке айтпаған. Момын, «мумин», яғни «діні табиғатымен егіз мұсылман халық» деген сөз. Кейбір зиялылардың ұғымында «мәдениет – сол елдің дәстүрі, тілі, әні, жыры, тарихы» деп текке айтпаған. Бірақ, осы қазынаның сақталар қоймасы – дін. Яки, мәдениетті алып бәйтерек десек, дін – тереңде жатқан тамыры. Қазақтың салт-дәстүрінің басым көпшілігі – мақал-мәтелдері, қанатты сөздері, жыры т.б., бала өмірге келгеннен бастап жерлеу рәсіміне дейін өзінің дінінен бастау алған. Қазақтың бесік жырын алып қарасақ, “әлди” деп, басталады. “Әлди” – “Алла” деген сөздің қазақша ассимилацияланған түрі. Бүгінгі алдыңғы толқын зиялы қауымды әжелеріміз осылай тәрбиелеп, кейінгі ұрпаққа өшпес мұра қалдырған. Жасынан әлдиін санасына сіңірген алдыңғы толқын кеңес заманында өссе де, құлағынан әлди деген сөз қашан да жаңғырып тұрды.
Дәл сол сияқты мақал-мәтелдер мен қанатты сөздер де Құран мен хадистің мағынасына толы. Егер, әлдекімдер қазақ мәдениетін өзінің дінінен бөлек алып қарайтын болса, қазақтың мәдениет табағында дәмсіз қара сорпа ғана қалар еді. Бізде ұлтын сүю, елін сүю иманнан келеді. Пайғамбарымыздың “отанды сүю иманнан” дегені де сол. Қазақтың діннен бойы мен санасына дарыған мәдениетінің ең басты ерекшелігі сол – жалпы адамзатқа деген сүйіспеншілігі. Елу-алпыс жылдың ішінде қаншама ұлттар қуғын-сүргінді бастан өткеріп, қазақ еліне келді. Сонда қазағым жатсынбай, бауырына басып, дәулеттілері үй беріп, шамасы жетпегендерінің өзі қоржын тамының жартысын бөліп беруі осының дәлелі. «Адамды сүй, Алланың хикметін сез», яки «Атаның баласы болма, адамның баласы бол» деген мәдениет. Бұл – нағыз мәдениет. Мұндай жоғары мәдениетті қазақ пайғамбарынан және соған түскен кітаптан үйренген. Ұлы Жаратушы елшісін күллі адамзатқа пайғамбар етіп жіберген. Ендеше, оның үмбеті де жер бетіндегі адамзатты сүюге тиісті. Адам тұрмақ, бүтін жаратылысты сүю мәдениеті – қазаққа діннен сіңген. Тек қана қазақ емес, ислам дінін жақсы таныған барша мұсылман әлемге осылай қарайды. Сондықтан, дін өзгерсе, мәдениет те түгелдей өзгеріп сала береді. Қазақтың «әлдиі», Құрбан айты, жарапазаны, қала берді бүтін болмысы түгел құрдымға бет алады.
Енді, қазақтың тиымдарына көз тігейік. Қазақта дәрет сындыруға болмайтын үш жер бар. Ал осы тыйым хадисте айтылған. «Қарғыс ататын үш жерге дәрет сындырудан сақтаныңдар. Олар мыналар: Су, көше және көлеңкелер» (Әбу Дауд). Жәндіктердің індеріне дәрет сындыруға болмайды. «Алла елшісі алайһис-сәләм жер бетіндегі жәндік індеріне дәрет сындыруға тиым салды» (Әбу Дауд). Тұнық суға дәрет сындыруға болмайды. «Ешбір адам тұнық суға дәрет сындырушы болмасын. Одан кейін оған жуынады (Бұхари). Ағын суға дәрет сындыруға болмайды. Жәбир ибн Абдуллаһ: «Аллаһ елшісі (с.а.у.) ағын суға дәрет сындыруға тиым салды (Мүслим). Қазақтың тазалыққа көп мән берген. Бұл да шариғаттан шыққан. Мысалы, үсті басына қарау.Дененің тазалағы. «Табиғи тазалық бесеу: Сүннеттелу, әурет жерін қыру, мұртын алу, тырнақтарын алу, қолтығын тазалау» (Бұхари).
Хазіреті Әнәс ибн Мәлик. «Алла елшісі (с.ғ.с.) бізге мұртты қиып, тырнақты алуды және қолтығы мен әурәтінің қыруын қырық күндік шек қойды» (Муслим). «Тырнақтарыңды алып олардың көміңдер. Саусақтарыңның араларын тазалаңдар. Аузыңдарыңды тамақтан соң шайып, мисуакпен тазартыңдар. Менің жаныма тісі сары және ауыздан иіс шығып келмеңдер» (Рамуз әл-ахадис). Мұрт қиюда өлшем «Мұрттарыңды ерінге дейін қиыңдар» (Рамуз әл-ахадис). Әрі қазақ халқында ас алдында және астан соң қол жууды өте мәдениет санаған. Бұл да шариғаттан шыққан. «Тамақтың берекеті – астан бұрын және одан кейін қол жууда» дейді (Әбу Дауд). Бұл тазалықтың бәрін атам қазақ мұқият орындап, салт-дәстүріне сіңдіріп келген. Тіпті, өткен Кеңес заманында да олар осындай сүннеттерге тиым сала алмаған. Ендеше, қазақ халқы мың жылдар бойы пайғамбарымыздың жолымен қалтқысыз жүріп келген. Һәм ата-бабамыздың пайғамбарымыздан алған осы мұрасы мен мирасын кейінгі жас ұрпаққа толықтай жеткізу сіз бен бізге борыш болмақ.
Бұл күндері еуропалықтардың таңертең төсектен тұрмай жатып сол жерде таңертеңгілік ас ішу «мәдениеті»бізге де әсер ете бастаған. Біздің кейбір бейбақтар оны «еуропалық әрі элиталық мәдениет» деп ұғады. Ал медициналық тұрғыдан зерттеп қарасаңыз, оның элиталық емес «ластық этика» екенін байқайсыз. Тіпті, қазақ халқы – ет жегіш халықтың бірі. Бұл да шариғатпен ұштасады. Мысалы, пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Дүние мен жәннат тұрғындары тамақтарының мырзасы – ет» (Ибн Мәжә). Қазақ халқы дүниеде етті жақсы көретін халықтардың алдында келеді. Қазақтың «ет – жесең тісіңе, жемесең түсіңе кіреді» деген мақалы да осыдан қалған. Пайғамбарымыз етті бұл дүниенің ғана емес жаннаттың да ең ғажап тамағы екендігін айтуда. Ендеше, қазақтар ет асқанда «пайғамбарымыз мақтаған ас» деп сүннет ретінде жейтін болса, һәм сауап – һәм кәуәп болмақ. Бәлкім, мың жылдан астам мұсылман болған атам қазақтың етті сонша жақсы көруінің астары осы хадисте жатса да керек.
Әбу Дәрда жеткізеді: «Алла елшісі ( шақырылған жерден қалмады. Бір етті сыбаға етіп әкелген кезде сөзсіз қабыл ететін» (Ибн Мәжә). Қазақ халқында бір жерде дүйім жұртқа ас берілгенде, яки қандай да бір жағдаймен бір мал соя қалса, сөзсіз сол ауылдың асқа келе алмаған ақсақалдарына арнайы сыбаға беріп жіберу әдеті бар. Міне, бұл да пайғамбарымыздан қалған сүннеттің бірі. Әлгі ақсақал да сол сыбағадан дәм татқан соң астың иесіне арнайы дұға етіп, бата берген. Сонда әлгі адамның үйіне берекет жауып, жолы ашылып отырған.
Соңғы мысалға нанды айталық. Нанға құрмет. Хазіреті Айша жеткізеді: «Алла елшісі (с.ғ.с.) бір күні бөлмеге кірген еді. Бірден жерде жатқан нанның үзігін көрді. Ол дереу оны жерден алып сүртіп жеді. Маған қарап: «Айша! Құрмет көрсеткенге құрмет көрсет! Өйткені мына нан бір елден жиіркеніп қашатын болса ешқашан ол елге оралмайды» деді (Ибн Мәжә).
Қазақ халқы қашан да нанды құрметтеген. Тіпті, көптеген араб елдері дәл қазақтай нанды құрметтемейді. Біздің көнекөз қарияларымыз киізден нанның үгіндісін көре қалса, қолымен біртіндеп жинап жатады. Нанды баспайды. Дастарханнан аттамайды. Тіпті, таба нан аударылып жатса, бетін бері қаратып аударып қояды. Лақтырмайды. «Не болады?» деп сұрай қалсаңыз «олай жасама, обал болады» дейді. Бірақ, ол уақыт Кеңестік күші басым заман, арғы жағын ашып айтпайды. Міне, мұның мәні пайғамбарымыздың хадисінде, сүннетінде жатыр. Ал біз Кеңес тәрбиесінің адамы болғандықтан, түк түсінбей «осы ата мен әжелеріміз «Күн батарда ұйықтама, құбылаға түкірме, бүк түсіп жатпа» дей береді. «Не болады сонда?» десек, «жаман болады» дейді. Бірақ, қалай жаман болатынын айтпайды» деп сынап келдік. Ендеше, оның жамандығының ең терістігі – сүннетке қайшы келуі.
Қорыта айтқанда, қазақ халқының құндылығы толықтай шариғатпен ұштасып, астасып келген һәм солай жалғаса бермек.
Мұхитдин ИСАҰЛЫ,
исламтанушы,
теология ғылымының докторы
