Жолынан қиыс кеткенді құрдымға ататындай кәрін алып, жаһандану дәуірі алаңдап тұр. «Заманыңа қарай бөркіңді ки» деген мәтелдің мәнісіне бой ұрған кейбір тамырластарымыздың тағдыры күйреп, таянарға шыбық, талмарға тал таппай жүргені де иненің жасуындай саңлауы бар жанарларға шалынып қалып жатыр. Осының бәрі неден болды деген сауалға сана жетелетіп, ой өргізіп көргендер жоқ деп кесіп айта алмаспыз. Алайда, жоқтың қасы екені де белгілі. Осындай алмағайып заманда тағдырын дін мен дәстүрден ажыратпаған арда жұрттың туыстық қарым-қатынасының салқындап бара жатқандығы да алаңдарлық мәселе.
Туыстық, татулық, ынтымақ пен ымыра деген сөздерді естімейтінге айналдық. Оның себеп-салдары неден деп бас қатырып жүрген кәлләні да шынымен аз байқаймыз. Ал мұнаралы мешітке кіріп уағыз тыңдай қалсаң: «тыныштық пен татулық бар жерге бақ-береке орнап, туыстарын іздеп, көпшіл болған адамдардың өмірі ұзақ һәм нұрлы болады», – деген сынды жылы сөздерді қуыс құлақ жиі естиді. Оған да шүкір делік. Бабалардың аузынан тастамаған қазыналы сөз қабырғалы құлшылық орнында сақталғанына да тәубе.
Негізінде, дәстүріне дүбәрәлық танытпаған, керісінше бес жасар баласынан жер бесікке таяп қалған қартына дейін дәріптей білген халықтың ең басты ұстанымы – туысымен тату болу. Ал бүгінгі таңда кей ағайынның ат құйрығын кесіскендей ара бөліп жатқанын толық біліп, түсініп, аярлық ақпарға қанығып жүрміз. Оның себебі, көк қағаздың алмасуы мен дүниенің араласуы деп түсіндіретіндер де бар. Алайда, бастысы дін мен дәстүрге ден қоймай жүргенімізде екенін санаға салып байқайтындар сиреп бара жатқандай.
«Бөлінгенді бөрі жейді», – деп ділмарсып отыратын дәстүрін діңіне дарытып, сүйегіне бітірген кешегі қарттарды аңсап қалғандаймыз. Бүгінде шау тартқан шақтағы шоқша-қырма сақалдылардың кейбіреуі ғана кешегілердің өнегелі өсиетін жалғастырып, айтып отырады. Саба түбі сарқынды жасында ағайынмен тату бол деген сөзін тәспі тартқандай қайталап, санаға сіңіретін қариялар азайды. Ақкимешекті мен ақсақалдардың сол өсиетінен кейін, ірге бөлмек түгілі, түстік асын өзге түңліктен ішер туыстар жоқ еді кеше. Ал бүгінгіміз бүлініп, туысымыз бір-бірінен түңіліп тұрған заман болып бара жатқандай.
Адамзаттың арғы-бергі өмірін тұтас қамтыған Ислам дінінің ғажайыбына таңдана түспеске шара жоқ. Тіпті, біз елей бермейтін нәзік те нәркес дүниені қасиетті Құран мен Пайғамбарымыздан (с.ғ.с) жеткен хадистерден біліп, қанығып, ақиқаттың астарына бойлап жүргеніміз анық. Сондай хадистерінің бірінде Алланың сүйікті Елшісі (с.ғ.с): «Алла үшін ең сүйікті іс – Аллаға иман келтіру, сосын туыстық байланысты сақтау, сосын жақсылыққа үндеп, жамандықтан тыю. Алла үшін ең жаман іс – Аллаға серік қосу, сосын туыстық байлансты үзу», – деген еді. Әуелгісі жоқ, туылмаған да тумаған, құдіретті Жаратқан иемізге серік қосу үлкен күнә екені белгілі. Ислам құндылығына қанығып жүрген көзі қарақты оқырман осы бір хадистің астарына бойлай алмақ. Ал одан кейін Раббымызға ұнамсыз қылық туыс адамдардың қатынасты тоқтатқаны екенін ұғынған пенде қырықпышақ болып қалса да, ағайынымен болған кикілжіңді болмағандай күйге келтірер деп білеміз.
Ел бірлігін сақтаған қариялардың жөні басқа. Бүгінгі қарттардың да арасында өзінің әулетін түгендеп, зәузатын бір арнада ғұмыр кешуге нұсқап отырғандары баршылық. Алайда, қазіргінің кеселі қарттардың аздығында емес, дін мен дәстүрдің тереңіне бойлауды ойлауды қойып бара жатқандарда деп кесіп айтсақ артық емес. Оның түйінін тарқатар болсақ, тарау-тарау әңгімеге жүк болары хақ.
Негізінде, «керегем ағаш, ұраным Алаш» деген тәмсілдің төркінінде ұлттық бірлік жатыр. Ал Алаш дейтін заман өтті деудің реті жоқ. Тыныштықтың тал бесігінде тербеліп өссек те еліміздің бір қажетіне жарау біздің басты ұстанымымыз болу керек. Ол үшін Отанды құрайтын отбасының бірлігін ең бірінші орынға қойсақ, абзал дініміз бен дәстүрімізге тамыр тартсақ, ел үшін атқарған алғашқы жақсылығымыз сол болар еді. Алайда, «қазақ тойшыл ел», – деп қатардан қалмауды меже етіп, мүжілген асықтан сақа шығаруға құмар боп кеткеніміз де жасырын емес. Яғни, ел қатарлы той жасап, ағайынның басын қосып жатамыз. Ол дұрыс шығар. Адал ақшамен жат болып бара жатқан жамағайынның басын қоссақ бір сәрі. Алланың өзі харам еткен несиеге қол салып, қол салғанда да мол салып, той өткен соң саусақ тістеп, бармақ қыршып қаламыз. Ал жақсы делік. Қарызданып болса да той өткеріп, жақынды жарастырып, туысты түгендедік. Дегенмен, Алланың бұйрығына қарсы келген істің бәрі бекер екенін ойламадық. Бұл бір.
Екіншіден, тағдырдың түгесілер шағында не болмаса сырқат меңдеп, мезі еткен шақта туысымызды түгендеп, араздасқан ағайыннан ақымды кешсін дейтін жұртпыз. Бұл біздің ең үлкен кемшілігіміз. Ғұмырдың ұзақ болуы туыстық қарым-қатынастың жақсы болғандығынан екенін кейбіріміз білсек, кейбіріміз білмейміз. Соның салдарынан кемеңгер халқымыз айтқандай «ажалдан үш күн бұрын өлеміз». Үшіншіден, қазақ халқы әлімсақтан дастарқанын жимаған, ырыздық несібесін аяққа теппеген халық. Алайда, бүгінгі кейбір жандар көңілі қалған туысын қарызданып жасаған той-томалағынан да сырт қалдырып, сесін көрсетіп, салқындығын сездіріп жататыны белгілі. Оған мысал келтірудің қажеті шамалы. Дөңгеленген дүние бір орында тұрмасы анық. Ырысы ортайған тұста қуанышына ортақтастырмаған туысын еске алып, сан соғар. Осының бәрін Әнес ибн Мәліктен жеткен риуаятта Алланың сүйікті елшісі Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с): «Кімде-кім ырызық-несібесінің молаюын немесе ғұмырының ұзақ болуын қаласа, туыстық байланысын жалғасын», – деп біздерге тура жол ұсынған. Яғни, туыстық қатынастың үзілгені – тағдырыңның түгесілуіне апарып соқтырар рухани дерттің бірі.
Әлімсақтан қазақ халқы туыстық пен отбасындағы тыныштыққа баса назар аударатын ел. Сондықтан да әдеби қорымыздың інжу-маржаны болып саналатын шешендік және нақыл сөздер көп қалған. Солардың бірі: «Ай көрмесең туысың жат, жыл көрмесең жолдасың жат» немесе «ағайынның азары болса да, безері болмас», – деген ұлағатты, ғибратты сөздер. Алайда, бүгінгі тұста азары да, безері де бар секілді көрінеді де тұрады. Ол жағымсыз қылықты, ішімізге кіріп ірітіп жатқан дертті тек қана дініміз бен дәстүрімізді толық тану арқылы емдеп шыға алатынымызға сенсек-ау.
Кимешегің кірлетпеген, сақалын сәндеп тараған ата-әжелеріміздің шежіре тартып сөйлейтіні бар қазақтың шаңырағында орын алған жайт. Туысын тірісінде түгендемесе, өлгенде бауырымдап жылағанды ар санаған арлы қарттарымыз діни сауатты болған. Оған да пайғамбарлардың сұлтаны болған Мұхаммед (с.ғ.с) нақты дәлел келтіріп кеткен-ді. Нақтырақ айтсақ Алла Елшісі (с.ғ.с) Әбу Һурайрадан (р.а) жеткен риуаятта былай дейді: «Шежірелеріңнен туыстық қатынастарыңды жалғайтын нәрселеріңді үйреніңдер. Шындығында, туыстық қатынасты жалғау әулетке сүйіспеншілік, малға өсім, ғұмырға ұзақтық әкеледі». Осы бір хадистен қазақ халқының кемеңгерлігін көруге болады. Жасы жеткен қарттарымыз туыс-туғанын іздеп шығатыны, сәт сайын есіне алып күбірлеп отыратыны осыдан болса керек-ті. Ал сол қарттардың осы қасиетін білмеген, дәстүрін танымаған, дінін ашып оқымаған жандардың күйі қалай болатыны белгісіз. Тек Жаратқан иеміз оларды өзінің хақ жолына салса екен деген дұға-тілектен басқа айтарымыз жоқ.
Адам баласының тәні дүниелік құмарлықты ұнатса, жаны рухани кәусарға бас қоюды қалайтындай. Алайда, қанша ақыл иесі болсақ та жанның не қалайтынын көп аңғара бермейміз. Тек мұнаралы мешіттерде жәннат бақшасы мен ондағы мәңгілік өмірдің рахаты жайлы айтылғанда, түлеген қырандай дүр сілкініп, жаны жай тауып қалатынын талай рет Алла жолында жүрген ағалардың аузынан естігеніміз бар. Одан түйген ой біреу ғана. Тәніміз дүниелік құмарлықты қалағанда, жанымыз жаннаты аңсайды деген... Тек тәннің қалауына ырық беріп, жан қалауына мән бермей жатқандаймыз. Сол себепті де, жаннатқа бастайтын, жанның тыншитын нәрселерін білмей келеміз. Ал бабаларымыз «төртеу түгел болса төбедегі келеді», – деп айтқанындай ағайынмен жақсы мәміледе болса ол да жаннатқа бастайтынын, жан байлығына тікелей әсер ететін дүние екенін аңғарамыз. Оған дәлел ретінде жоғарыда бірнеше хадистер келтірген болатынбыз. Жан мен тән, туыстық пен тыныштық жайлы айтылған ойдың осы бір түйінін тағы да хадиспен нақтылайық. Әбу Айюубтан (р.а) жеткен риуаятта бір кісі Пайғамбарға (с.ғ.с) келіп: – Мені жұмаққа кіргізетін іс туралы айтшы, – дегенде Пайғамбарымыз (с.ғ.с): – Ол – «Аллаға еш серік қоспай құлшылық етуің, намаз оқуың, зекет беруің және туыстық байланысты жалғастыруың», – деген. Қарап отырсақ, Пайғамбарымыздың (с.ғ.с) айтқан осы бір сөзі, адамзаттың өмір сүру жолындағы ең негізгілері, бақытсыздықтан алшақтатып, Алла ризашылығына бөлейтін амалдар. Және де осы айтылған сөзді жүрекке сіңіре білсек, жан тыныштығы мен еліміздің мамыражай күнде тіршілік етері сөзсіз. Өйткені отбасы немесе бәр әулеттің жанжалынан әлем дүрліккендей болатыны сөзсіз. Оған бір ғана мысал айтуға да болады: егер ағайынмен араздасып күн кешіп жатқан жандар болса, олар жер әлемде қанша тыныштық орнағанымен де мамыражай заман емес деп баға берер еді. Сол секілді, жүрек тыныштығы да отбасы татулығына байланысты болатыны сөзсіз. Ал оның түп-тамыры ата дініміз бен салт-дәстүрімізде жатқаны көзі қарықты, көкірегі ояу жандарға белгілі.
Алланың сүйікті Елшісі (с.ғ.с) бір хадисінде: «Кімде-кім өмірінің ұзаруын, ризығының кеңеюін қаласа, ата-анасына ізгілік жасап, туыстық қатынасын жалғасын» десе және бір хадисінде: «Үш адам жәннатқа кірмейді. Олар: арақ ішуші, туыстық байланысты үзуші және сиқырға сенуші», – деп өзінің үмбетіне ескерту жасап кеткен. Осы аталған екі хадистен біз туыстық қарым-қатынасты үзген адамның бұл өмір тұрмақ арғы әлемде де жақсылыққа жетпесін аңғарамыз. «Ағайын тату болса – ас көп», – деп мәтелдеп отыратын қазыналы қарттардың бүгінгі сынығы осы бір мәтел мен Пайғамбарымыздың (с.ғ.с) сөзін жадына тұтса игі. Осынау жарық дүние бір-ақ рет берілетіндіктен, адам баласы туысы мен өмірін және жынысын өзі таңдап алмайтындықтан, Алла берген нығметке қанағат етіп, жақынын жатқа айналдырып алмаудың қамын ойлап, жәннатқа бастайтын жолға асықса екен. Сөз төркінін әңгіменің әлиқиссасынан аңғаратын зерделі елдің зейінді ұрпағы зеңгір көктегі күндей дидарын жарқыратып, туыстық пен тыныштықты ұранына айналдырғай.
Асыл СҰЛТАНҒАЗЫ
