Алла мекен мен уақытқа тәуелді емес

Алайда, кейінірек «Алла барлық жерде, Алла аспанда, Алла аршының үстінде» деген және т.б. мекен беру сенімін ұстанған топтар пайда болды. Ондайларға ғұламалар бүгінгі күнге дейін тиісінше жауап беріп келді. «Алланы кемшіліктен, жаратылысқа ұқсатудан пәктеу» (тәнзиһ) принципін ұстанған сунни ғалымдар мынадай мухкам (ұғынықты бір ғана мағынаны қамтитын) аяттарға иек артты: «Ешбір нәрсе Алланың мысалындай бола алмайды. Алла бәрін естуші, көруші»(«Шура» сүресі, 11-аят), «... Аллаға ешнәрсе тең емес» («Ықылас» сүресі, 4-аят) және т.б. аяттар.

Көтерілген мәселені бес тақырыпшаға бөліп қарастырамыз:

1. Алла тағала мекен мен заманнан пәк.

2. Алла тағаланың аршы мен аспанға истиуа етуін қалай түсінеміз?

3. Имам Әбу Ханифа Алла аспанда деп айтқан ба?

4. Күң әйелдің хадисін қалай түсінеміз?

5. Матуриди ақидасы бойынша Алла барлық жерде ме?

 1. Алла тағала мекен мен заманнан пәк

Атақты ғалым әл-Қоһир әл-Бағдади былай дейді: «Алла аршыға тиіп тұр, дегенді айтқан Һишамия мен Каррамияға қарсы бағытты ұстанушы Ғұламалар Алла тағаланы ешбір мекен қамтымайтыны мен оның уақытқа тәуелді еместігіне бір ауыздан келіскен (ижма жасаған). Мүминдердің әміршісі Әли (р.а.): «Шынында Алла тағала аршыны өз затының мекені ретінде емес, өзінің құдыретін көрсету үшін жаратты», деген. Ол тағы бір сөзінде: «Бір де бір мекен жоқ кезде Алла бар еді, Алла бұрын қандай сипатта болса, қазір де сондай», дейді».[1]

Имам әл-Бұхари өзінің «әс-Сахих» деп аталатын сахих хадистер жинағында сахаба Әнас (р.а.) жеткізген хадисте Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) мешіттің қыбласында (қабырғада) бір түкірікті көреді. Бұл жағдай оған ауыр тигені соншалық, (реніші) жүзінен көрінеді. Содан түрегеліп әлгі түкірікті қолымен сүртіп тастайды да былай дейді: «Араларыңдағы кез келген адам намазға тұрғанда Раббысына мінәжат етеді немесе расында оның Раббысы оны мен қыбла арасында болады. ...».

Бұл хадисті тікелей түсіну Аллаға қыбла жақтан мекен беруге алып барады, Алла сақтасын. Әрі Алла барлық жерде немесе аршының үстінде деу де дұрыс емес. Себебі, бұл сөздер Аллаға мекен беру болып табылады. Олай болса, бұл хадисті әһлу сунна ғұламалары қалай түсінген екен?

Ибн Хажар әл-Асқалани аталмыш хадистегі «расында, оның Раббысы оны мен қыбла арасында болады» деген сөзді былай таратады: «Әл-Хаттаби былай деді: «Бұл хадистің мағынасы: намазға тұрған кісі қыблаға жүз бұру арқылы ниетін Аллаға бағыттайды. Осылай түсінгенде хадистегі сөздің мағынасы былай болмақ: «Оның ниеті оның өзі мен қыбласының арасында болады». Мұнымен қатар, хадисте анықтауыш сөз (мудоф) келтірілмеген, деген де пікір бар. Яғни, (намазхан мен қыбланың арасында) Алланың ұлылығы немесе Алланың сауабы болады. Ибн Абдилбар: «Бұл сөз қыбланың дәрежесінің жоғары екенін білдіру үшін айтылған. Мұғтазила ағымы осы хадисті Алланың барлық жерде екенін дәлелдеу үшін айғақ ретінде келтірген. Ал бұл анық білімсіздік. Себебі, бұл хадисте (жалғасында) «аяғының астына түкіреді» делінген (Егер Алла барлық жерде болса, онда намаз оқушының аяғының астында да бар деген мағына шығады. - автор). Бұл сөз олардың негіздемелерін жояды. Сондай-ақ, бұл хадисте Алла өз затымен (болмысымен) аршының үстінде, дегендерге қарсы жауап бар».[2]

2. Алла тағаланың истиуа етуін қалай түсінеміз?

Әуелі аршы деген не? Осыған тоқталсақ, Құранда Алла тағала: «... және Алланың аршысы судың үстінде еді ...» («Һуд» сүресі, 7-аят), «... Алла ұлы аршының иесі» («Тәубе» сүресі, 129-аят),  «Мәртебелі Алла аршының иесі» («Буруж» сүресі, 15-аят),  «Сен періштелердің аршының айналасын қоршап тұрғандарын көресің ...» («Зумар» сүресі, 75-аят),  «Сондай аршыны көтергендер және оның айналасындағылар Раббыларын мақтап, пәктейді ...» («Ғофир» сүресі, 7-аят), «Ол кезде Раббыңның аршысын сегіз (періште) көтереді» («Хаққа» сүресі, 18-аят), - дейді.

Осы аяттарды мысал ретінде келтірген Имам әл-Бәйһақи аршыға былай анықтама берген: «Тәпсіршілердің сөздері мынаған тоғысады: Аршы – ол тақ, әрі ол өте алып материалды дене. Құдды Алла жер бетінде бір үй жаратып, адам баласына оны тауап жасауға, намазда оған жүз бұруға бұйырғандай, Алла аршыны жаратып, періштелеріне оны көтеруге, оны құрметтеп (айналасында) тауап жасауға бұйырған. Жоғарыдағы аяттардың көбісінде тәпсіршілердің бұл пікірлерінің дүрыстығына дәлел бар. Тап осы мағынада риуаятпен жеткен хабарлар мен хадистер бұл ойдың дұрыстығына айғақ».[3]

Аршының не екенін білген соң, оған және аспанға Алланың истиуа етуіне келелік. Алла тағала Құранда « ... Содан кейін Алла аршыға истиуа етті. ...» («Ағраф» сүресі, 54-аят), «Сосын Алла аспанға истиуа етті» («Бақара» сүресі, 29-аят), дейді.

Бұл аяттарды әһлу сунна екі түрлі түсіндірген:

1) Алланың истиуа етуін қабылдап, мағынасын Аллаға тапсыру (тафуид жасау);

2) Алланың истиуа ету сипатын жоққа шығармай (таътил жасамай), оны ешнәрсеге ұқсатпай (тәшбиһ жасамай), оны дене ретінде танымай (тәжсим жасамай), шариғатқа сай түрде жорамалдау, ауыспалы мағынасын алу (тәуил жасау);

Бұл жорамалдаудың өзі екі түрлі болған:

а) Алланың аршыға истиуа етуін – «меңгеру» мағынасында түсіну;

ә) Алланың истиуа етуін – мәртебенің жоғарылауы мағынасында түсіну;

Алланың аршыға истиуа етуін қабылдап, мағынасын Аллаға тапсыруға (тафуид жасауға) келсек, атақты тәпсірші Ибн Касир Құранның жоғарыдағы: «... Содан кейін Алла аршыға истиуа етті. ...» деген сөзін былай тәпсірлеген: «Ғұламалардың бұл мәселеге қатысты көптеген сөздері бар. Қазір олардың барлығын келтіретін реті емес. Біз тек ізгі сәләфтің (алдыңғы буынның) жолын ұстанамыз. Ол – кейіпсіз, ұқсатусыз, сипатты жоққа шығармай, аятты келуі бойынша қабылдау. Ал Алланы ұқсатушылардың (мушаббиһтердің) ойларында жанданған нәрсені Аллаға қатысты етуге болмайды. Себебі, жаратылыстың бір де бірі Аллаға ұқсамайды. Осы орайда Алла: «Ешбір нәрсе Алланың мысалындай бола алмайды. Алла бәрін естуші, көруші», - дейді».[4]

Бұл сөзімен Ибн Касир истиуаны келуі бойынша қабылдап, оның мағынасын Аллаға тапсырып (тафуид жасап) отыр. Неге, десеңіз, ғұлама истиуаны «жоғарылады, орнықты немесе меңгерді», деп жорамалдамады. Тафуидтің анықтамасы да осы – жоққа шығармай, иман келтіріп, мағынасын Аллаға тапсыру.[5]

Алланың сипаттарының мағынасын Аллаға тапсырған көпшілік сәләфтың арасында Имам Мәлик те бар. Имам әл-Бәйһақи «әл-Әсмә уас-сифат» кітабында Имам Мәлик туралы мына оқиғаны жеткізеді: «Яхия ибн Яхия айтады: Біз Мәлик ибн Әнастың жанында тұғынбыз. Бір кісі келді де: «Уа, Абдулланың әкесі, Рахман болған Алла аршыға истиуа етті. Сонда қалай истиуа етті?» деп сұрады. Имам Мәлик басын төмен иіп, үндемеді. Содан кейін оны тер басты. Сосын тіл қатып: «Истиуа белгісіз нәрсе емес, оның кейіпі ақылға қонымсыз, оған иман келтіру уәжіп, ол жайында сұрақ қою – бидғат (дінге жаңалық енгізу). Мен сенің тек бидғатшы екеніңді көріп тұрмын», деп әлгіні шығарып жіберуге бұйырды».

Имам әл-Бәйһақи кітабында осы оқиғадан бұрын Абдулла ибн Уәһбтің  риуаятын жеткізеді. Онда Имам Мәлик: «Рахман өзін сипаттағандай аршыға истиуа етті. Истиуаның кейіпі қалай деп айтылмайды. Кейіп Аллаға жүрмейді. Сен бидғатшыл жаман адам екенсің. Мынаны шығарып жіберіңдер», деген екен.[6]

Имам Мәлик жоғарыдағы «Истиуа белгісіз нәрсе емес, оның кейіпі ақылға қонымсыз» және «Истиуаның кейіпі қалай деп айтылмайды. Кейіп Аллаға жүрмейді» деген екі сөзімен де Алланың өзі мен ісінің кейіпке енбейтінін айтып жеткізді. Ал кейіп бір заттың не ол затқа тән іс-қимылдың формасы, пішіні. Алла мұндай жаратылысқа тән сипаттардан пәк.

Кейбіреулер Имам Мәликтің «Истиуа мәлім, оның кейіпі бей мәлім», деген басқа бір сөзін келтіріп, Алланың аршыға истиуасының кейіпі бар, бірақ біз ол кейіпті білмейміз, дейді. Бұл сөзге қазіргі заманның сунни ғалымдарының бірі Сәйф ибн Әли әл-Асри былай жауап береді: «Ал егер «Истиуа мәлім, оның кейіпі бей мәлім», деген сөзге келер болсақ, бұл сөз Имам Мәликке дейін дұрыс тізбекпен жалғасып жетпеген».[7] Яғни, бұл сөз әлсіз.

Әбу Ханифа (р.а.) өзінің «әл-Уасия» атты кітапшасында: «Біз Алла тағала мұқтажсыз түрде, мекен тұтпай аршыға истиуа етті деп сенеміз. Әрі ол аршы мен одан өзгені мұқтаждықсыз қорғаушы. Егер ол мұқтаж болғанда, құдды басқа жаратылғандар сияқты әлемді жоқтан бар етуге және оны жүргізіп отыруға шамасы жетпейтін еді. Сондай-ақ ол аршыға отыруға, орналасуға мұқтаж болғанда, аршыны жаратпай тұрып Алла қайда еді? Алла тағала мұндай кемшілік атаулыдан пәк»,[8]- деп тафуид жасаған.

Алланың аршыға истиуа етуін – «меңгеру» мағынасында түсіну жайына тоқталар болсақ, Имам Әбу Ханифаның «әл-Уасия» атты кітабына шарх-түсіндірме жазған ханафи ғұлама Әкмалуддин әл-Бабирти: «Истиуаның «меңгеру» (истилә) мағынасы қабылданады»,[9] деген.

Аталмыш кітаптағы осы сөздің сілтемесінде истиуаны «меңгеру» мағынасында жорамалдағандардың есімдері берілген. Олар: Имам әл-Матуриди, ханафи ғалым Камалуддин ибн әл-Һумам, Ибн Әби Шариф, Әбулмуин ән-Нәсәфи, Имам Ғаззали, Ибн Құтлұбұға, Әбуссууд және т.б.

Құран кәрімді қазақ тіліне тұңғыш аударған Халифа Алтай марқұмның өзі « ... Содан кейін Алла аршыға истиуа етті. ...», деген Ағраф сүресінің 54 аятын «... Сонан кейін ғаршыны меңгерген. ...», деп, ал «... Сосын Алла аспанға истиуа етті. ...», деген «Бақара сүресі», 29-аятты «... Сонан соң аспанға көңіл бөлді ...», деп матуриди ақидасына сай етіп жорамалдап тәржімалаған.

Ал енді Құранның қандай-да бір аудармасында жоғарыдағы аяттар «Алла аршыға орнықты», «аспанның үстіне (затымен) жоғарылады», деп тәржімаланса, біліңіздер, бұл Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сара жолындағы суннилердің сенімі бойынша дұрыс аударма емес.

Алланың истиуа етуін – «мәртебенің жоғарылауы» деп түсінуге келсек, бұған байланысты Имам әт-Табари: «Алла аспанға патшалық, билік мағынада жоғарылады, (бір орыннан басқа орынға) ауысу, кету мағынасында емес», деген.[10] Яғни, истиуаны «мәртебенің жоғарылауы» мағынасында алған.

Себебі, Алланың истиуасын бір жерден екінші жерге ауысу мағынасындағы жоғарылау, десек, оны жаратылысқа ұқсатқан боламыз. Демек, тәпсірін сәләф ғұламаларымыздың сөздеріне негіздеп жазған Имам әт-Табаридің ақидасы бойынша Алланы затымен аспанда, деп сену дұрыс емес.

Ал, Алла тағаланың «Жер теңселген сәтте аспандағының сендерді жерге жұттыруынан қауіпсізсіңдер ме?» (Мүлік сүресі, 16-аят), деген сөзіне келсек, оны Имам әл-Қуртуби: «Сахаба Абдулла ибн Аббас (р.а.): «Сендер асылық еткен жағдайда аспандағының азабынан қауіпсізсіңдер ме?», - деген. (Яғни, аяттағы «аспандағы» деген сөзді «аспандағының азабы» деп тәпсірлеген. - автор) Сол сияқты «Сендер құдіреті, билігі, аршысы, патшалығы аспанда болған Алладан қауіпсізсіңдер ме?», - деп те айтылған. Алланың билігі күллі нәрсені қамтыса да, арнайы аспанды атауының себебі – мүшриктердің жер бетіндегі ұлықтағандары тәңір емес, құдыреті аспанда өтімді болған Алланың тәңір екенін білдіру. Мұнымен қатар, бұл («аспандағы», деген) сөз періштелерді білдіреді, деп те айтылған. Жәбрейілге (а.с.) қатысты, деген көзқарас та бар. Өйткені, ол азаб жіберуге жауапты періште. - деген соң, жеке өз пікірін де айтып өтеді - Мен айтамын: «Аяттың мағынасы  – «Қарұнды жерге жұтқызушы аспандағыны (періштені) жаратқан Алланың сендерді де жерге жұттыруынан қауіпсізсіңдер ме?» дегенге саю ықтималы бар»,[11]- деп тәпсірлеген.

Байқағандарыңыздай атақты тәпсірші Имам әл-Қуртубидің өзі Алланы аспанда деп айтудан сақтанып отыр.

Бәз біреулер жоғарыдағы Мүлік сүресінің 16-аятындағы «... аспандағының ...», деген сөзді Имам әт-Табари «Алла», деп тәпсірлегенін келтіреді. Яғни, Алла аспанда, демекші. Имам әт-Табаридің осы сөзі мен біз жоғарыда келтірген: «Алла аспанға патшалық, билік мағынада жоғарылады, (бір орыннан басқа орынға) ауысу, кету мағынасында емес», деген сөзін байланыстыра түсінген адамға оның Аллаға мекен бермейтінін ұғыну қиын емес. Имам әт-Табаридің бір сөзін алып, екінші сөзін тастау – ғылыми қиянат. Екі сөзді байланыстыра білу – нағыз түсінік иесіне тән амал.

3. Имам Әбу Ханифа Алла аспанда деп айтқан ба?

Енді, біреулер Имам Әбу Ханифаның «әл-Фиқһул-әбсат» деген кітапшасындағы: «Кім де кім: «Менің раббым аспанда ма, жерде ме, білмеймін» десе, кәпір болады», деген сөзін оқып алып, жерден жеті қоян тапқандай қуанып жүр. Имам Ағзам бұл сөзімен Алла аспанда демегенді кәпір деп, айыптапты-мыс.

Бірақ, «балықшы балықшыны алыстан таниды» демекші, Имам Әбу Ханифаның әлгі сөзін ханафилер жақсы түсінеді. Тарихта Әбу Ханифаның сөздерін түсіндіруге бағытталған бірегей еңбек жазылған. Ол – «Ишаратул-мәром мин ибаротил-имами Әби Ханифәтән-Нуғман» атты еңбек. Жазушысы – шейх Камалуддин Ахмад ибн Хусайн ибн Синаниддин әл-Баядизаде әр-Руми әл-ханафи әл-Буснауи.

Аталмыш ғұлама әл-Баядизаде жоғарыдағы сөздерді былай түсіндіреді: «Оның кәпір болуының себебі – ол бұл сөзді айтумен Жаратушыны бір тарап пен кеңістікке қатысты етіп тұр. (Яғни, Алла аспанда немесе жерде, бірақ нақты бұл екеуінің қайсысында екенін білмеймін, деп Аллаға мекен беріп тұр. - автор) Тарап пен кеңістікке қатысты болған әр нәрсе міндетті түрде өзгеге мұқтаж, кейін жаратылған болады. Ал бұл сөз Алла тағаланың бойында анық кемшілік бар, деп айтуға алып барады».[12] Алла сақтасын!

Қанат ЖҰМАҒҰЛ,

дінтанушы

Қолданылған әдебиеттер:

[1] әл-Бағдади, Әл-Қоһир ибн Тоһир ибн Мухаммад, «әл-Фарқ бәйнәл-фирақ», 333-бет, әл-Мәдәни баспасы, Каир.

[2] әл-Асқалани, Ахмад ибн Али ибн Хажар, «Фатхул-Бари», І том, 605-606 бб. Даруд-Дайян лит-турас баспасы, Каир, 1986 жыл.

[3] Әл-Бәйһақи, Әбу Бәкр Ахмад ибн әл-Хусайн ибн Али, «Китабул-әсмәи уас-сифат», 365-бет. Әл-Мәктәбәтул-Әзһарияту лит-турас баспасы.

[4] Ибн Касир, Әбулфида Исмаил, «Мухтасару Тафсир ибн Касир» (Ибн Касир тәпсірінің қысқартылған түрі), ІІ том, 25-бет. Тәпсірді қысқартқан Мухаммад Али әс-Сабуни. Дәрул-Қуранил-карим баспасы. Бейрут, 1981 жыл.

[5] Қараңыз: Әл-Асри, Сәйф ибн Али, «әл-Қоулут-тәмәм би-исбатит-тафуиди мәзһәбән лис-сәләфил-киром», 103-106 бб. Дәрул-фатх баспасы, Оман (Иордания).

[6] Әл-Бәйһақи, Әбу Бәкр Ахмад ибн әл-Хусайн ибн Али, «Китабул-әсмәи уас-сифат», 379-бет. Әл-Мәктәбәтул-Әзһарияту лит-турас баспасы.

[7] Әл-Асри, Сәйф ибн Али, «әл-Қоулут-тәмәм би-исбатит-тафуиди мәзһәбән лис-сәләфил-киром», 289-бет. Дәрул-фатх баспасы, Оман (Иордания).

[8] әл-Бабирти, Әкмалуддин Мухаммад ибн Мухаммад  әл-Ханафи, «Шарху уасиятил-Имами Әби Ханифа», 87-бет және 142-бет. Дарул-фатх баспасы, 2009 жыл. Тахқиқ (кітаптың қолжазба нұсқаларын зерделеу), тахриж (кітаптағы хадистердің қайнар көздерін көрсету) және тағлиқ (қосымша мәлімет қосу) жұмысын жасағандар – Мухаммад әл-Аиди мен Хамза әл-Бәкри.

[9] әл-Бабирти, Әкмалуддин Мухаммад ибн Мухаммад әл-Ханафи, «Шарху уасиятил-Имами Әби Ханифа», 50-бет және 141-бет. Дарул-фатх баспасы, 2009 жыл. Тахқиқ (кітаптың қолжазба нұсқаларын зерделеу), тахриж (кітаптағы хадистердің қайнар көздерін көрсету) және тағлиқ (қосымша мәлімет қосу) жұмысын жасағандар – Мухаммад әл-Аиди мен Хамза әл-Бәкри.

[10] әт-Табари, Әбу Жағфар Мухаммад ибн Жарир, «Жамиул-баян ан тәъуили әәил-Қуран» (Тәфсирут-Табари), І том, 457-бет. Тахқиқ (кітаптың қолжазба нұсқаларын зерделеу) жұмысын жасаған – ғылым докторы Абдулла ибн Абдилмухсин әт-Турки. Һәжар баспасы.

[11] Әл-Қуртуби, Әбу Абдиллә Мухаммад ибн Ахмад ибн Әби Бәкр, «әл-Жамиъ ли ахкамил-Қур-ан», ХХІ том, 125-бет. Муассасатур-рисала баспасы, Бейрут, 2006 жыл.

[12] әл-Баядизаде, Камалуддин Ахмад ибн Хусайн ибн Синаниддин әр-Руми әл-ханафи әл-Буснауи, «Ишаратул-мәром мин ибаротил-имами Әби Ханифәтән-Нуғман», 168-бет. Дарул-кутубил-илмия баспасы, Бейрут,