Мәзһаб жайындағы сұхбат

«...Бұл бөлім осы кітаптың басқа бөлімдеріне қарағанда маңыздылық тұрғысынан жоғары тұрса керек. Әрине мұның себебі, сіздің бұл жерде ғылыми қағидалар мен құралдар табатындығыңызда жатқан жоқ. Бірақ сіз мұнда ешбір адамнан көре алмайтын фанаттықты көре аласыз. Соған қарамастан олар да бізді фанаттықпен айыптайды. Себебі біздер мың бір дәлелге сүйенген ақиқаттан (яғни, мәзһаб ғалымдарының әбден зерттеген жолынан) ауытқымаймыз. Алайда осы тақырып арқылы олардың өз әрекеттері өздерін ақылға сыймайтын дәрежеде фанатизм торына шырмайтындығын көресің. Бұл бөлімде біреуді айыптап жала жабудан аулақпын. Ойымнан бірде-бір сөз қоспадым. Осы тақырып бойынша айтысуға келген бауырыма: – Осы айтқан сөздеріңді жақында жариялаймын, – деген болатынмын. (Аллаға аян, бұл сөзді оның ойланып сөйлеуі үшін ескерту ретінде ғана айттым).

Ол: – Қалағаныңды жарияла! Мен қорықпаймын, – деді.

Бұл адамды әшкерелеп, есімін атаудан да бас тартамын. Оның мәзһабсыздықты енді үйреніп жүрген адам емес, қайта үйретіп жүрген адам екендігін білуің сен үшін жеткілікті болар. Оның жанында ақиқатты іздеуші басқа да жастар келген екен. Әңгімені мен бастап, былай дедім: – Алланың үкімдерін түсінуде қандай жол ұстанасың? Алланың кітабы Құран Кәрім мен сүннеттен тікелей аласың ба, әлде мүжтаһид имамдардан ба?

ОЛ: Мүжтаһид ғалымдардың сөздеріне қарап шығып, Құран мен хадиске ең жақынына сүйенемін.

МЕН: Сенде бес мың Сирия лирасы бар еді. Сенің жаныңда сақтаулы халде алты ай уақыт өтті делік. Кейін оған тауар сатып алдың да, айналымға салдың. Енді қашан зекет өтейсің? Қалған алты ай өткен соң ба әлде, толық бір жыл өткен соң ба?

ОЛ: Сенің бұл сауалыңнан сауда малынан зекет беру уәжіп деген мағына шығады ма? деді сәл ойланып.

МЕН: Мен сұрақ қойып отырмын. Сен өзіңе тән жолыңмен жауап беруің керек. Міне мынау алдыңда кітапхана. Ішінде тәпсір, хадис және мүжтаһид ғалымдардың кітабы жеткілікті.

Ол тағы да ойланып барып былай деді: Бұл – дін ғой. Дайындықсыз жауап бере салатын оңай шаруа емес. Мұның барлығын оқып-тоқып ой елегінен өткізу керек. Уақыт керек. Біз бұл жерге басқа тақырып талқылауға келген едік қой.

МЕН: Жарайды. Имамдардың дәлелдерін зерттеп шығып, Құран мен сүннетке ең жақынын алу әрбір мұсылманға парыз ба?

ОЛ: Иә.

МЕН: Демек, барлық адам мәзһаб имамдарының меңгерген ижтихад мүмкіндігіне ие бола алады дейсің ғой. Тіпті бұл адамдар ең жоғары кәміл дәрежеге жеткен болуы керек онда. Себебі мүжтаһид имамдардың пікіріне Құран мен сүннет заңдылықтары аясында дұрыс немесе бұрыс деп үкім айту – күмәнсіз, олардың барлығынан білімді деген сөз.

ОЛ: Ақиқатында адамдар үш сатыға бөлінеді: мүжтаһид, муттабиғ, муқаллид болып. Мәзһабтар арасында салыстырмалы түрде қарай алатын және оның ішінен Құран мен сүннетке ең жақынын таңдай алатын адамды «муттабиғ» дейміз. Бұл мүжтаһид пен муқаллид арасындағы орта дәреже.

МЕН: Муқаллидтің міндеті не?

ОЛ: Мүжтаһидтердің ішінен лайық көргеніне ереді.

МЕН: Егер муштаһидтерден біріне ғана ерсе, одан ажырамаса оған бір күнә бар ма?

ОЛ: Иә. Бұл харам болады.

МЕН: Мұның харам екендігіне дәлелің не?

ОЛ: Алланың өзіне жүктемеген нәрсесін өзіне міндеттеп алғандығы үшін.

МЕН: Құранды жеті қырағаттың (пайғамбарымыздан бері сенімді түрде жеткен, араларында мағына бұзылмайтындай дәрежеде кейбір өзгешелік бар жеті түрлі Құранның оқылу үлгісі) қайсысымен оқисың? 

ОЛ: Хафыс қырағатымен.

МЕН: Әрдайым оқисың ба, әлде әр күні әртүрлі қырағатпен оқисың ба?

ОЛ: Әрдайым сол қырағатпен оқимын.

МЕН: Не үшін ол қырағатты ұстанасың? Алла Тағала оны ғана міндеттемей, пайғамбарымыздан сенімді түрде жеткен барлық қырағатпен оқуға рұқсат берді ғой.

ОЛ: Себебі мен басқа қырағаттарды оқыған жоқпын. Менің шамам осы қырағатқа қана жетеді.

МЕН: Егер, шафий мәзһабы бойынша фиқх оқыған, басқа мәзһабтарды оқымаған, Алланың дінінде сол имамның жолынан басқаға шамасы келмеген адамды барлық имамдардың дәлелін алу үшін солардың дәлелін оқуға міндеттейтін болсаң, онда саған да барлық қырағаттарды оқып, үйренуің міндет болады. Ал өзіңді бұл істен шамаң келмеушілікпен ақтасаң, онда белгілі бір имамға еруші адамға солай қарауың керек. Бұған қоса саған кім айтты, муқаллид бір мәзһабтан екіншісіне ауысып отыруы шарт деп. Шариғат бір мәзһабты жалғасты түрде ұстауды міндеттемегені сияқты, әрдайым бірінен біріне ауысып отыруды да міндеттеген жоқ.

ОЛ: Бұл жерде харам болған нәрсе –оның мәзһаб ұстануды Алла әмір етті деген сеніммен ұстануы.

МЕН: Бұл бөлек нәрсе. Мұның дұрыс емес екендігінде еш күмән, талас жоқ. Бірақ бір адам Алланың өзіне жүктемегенін біле отырып, белгілі мүжтаһидке ерсе, қандай да бір күнә бар ма?

ОЛ: Ешбір күнә жоқ.

МЕН: Алайда мына сенің қолыңдағы дәріс беріп жүрген кітабың мұның терісін айтады. Харам дейді. Тіпті, кейбір жерінде белгілі бір имамға ауытқымастан еруді күпірге шығаратын жері де бар.

ОЛ: Қайда.....? – деп кітабына үңіліп тақырыптарын оқи бастады. Кітап авторының «кімде-кім барлық мәселеде бір имамға ерсе, ол қателесуші, фанат, соқыр сеніммен еліктеуші. Ол діндерін быт-шыт қылып бөлушілерден» деген сөзіне үңіліп қарай бастады. Сосын: – Бұл жерде «еру» сөзімен «шариғат бойынша парыз» деп сенуді айтып отыр. Мәтінде кемшілік бар... деді.

МЕН: Автордың осындай мағынаны мақсат еткеніне қандай дәлелің бар? Не үшін кітаптың авторы қателесті демейсің?

Жігіт сөйлемнің дұрыстығын жақтап тұрып алды. «Бұл жазылмай қалған жасырын мағынаға байланысты, әйтпесе автор қандай да бір қатеден аулақ» деп дес бермеді.

МЕН: Не болғанда да, бұл сөз ешбір мұсылманға қатысты емес. Оның ешбір мәні де жоқ. Өйткені кезкелген мұсылман төрт мәзһаб имамына ерудің қырық парыз секілді парыз емес екендігін біледі. Әрі кез-келген мұсылман мәзһаб ұстанғанда өз ерік-қалауымен ұстанады.

ОЛ: Қалайша...?! Мен көптеген адамдардан, тіпті кейбір ғалымдардан «белгілі мәзһабты ұстану шариғи тұрғыдан уәжіп және одан басқаға өтуге рұқсат жоқ» деп естідім.

МЕН: Саған осы сөзді айтқан халықтан немесе ғалымдардан бір адамның есімін айтшы. Біраз үнсіз қалды. Бірақ менің сөзімнің рас болатындығына таңданып отырды. Адамдардың көбі бір мәзһабтан екінші мәзһабқа өтуді харам деп санайды деген ойынан арыла алмады. Содан кейін мен: – Сен муқаллид пен муттабиғ арасындағы айырмашылықты қайдан шығардың? Бұл айырмашылық сөздік мағынада ма, әлде терминдік қолданыста ма? – деп сұрадым.

ОЛ: Екеуінің арасында сөздік ерекшелік бар.

Мен тілге қатысты әдебиеттерді алдына қойдым. Екі сөз арасында ешбір айырмашылық таба алмады. Оған әзіреті Әбу Бәкірдің сөзінде қолданылған «тәбәғун» сөзі (муттабиғ сөзінің түбірі)» ешбір талассыз, талқысыз келісу» деген мағынаға келетіндігін айттым.

ОЛ: Терминдік ерекшелік болсын делік... Менің ешбір нәрсеге терминдік ұғым қалыптастыруға құқығым жоқ па?!

МЕН: Бар. Бірақ сенің терминің ешбір ақиқатты өзгерте алмайды. Сенің «муттабиғ» деп атағаның егер дәлелдерден және олардан үкім шығарудан хабардар болса, онда мужтаһид саналады. Егер дәлелдерді білмесе, иә дәлелдерді білгенімен үкім шығаруға шамасы жетпесе «муқаллид» саналады. Ал, кейбір мәселеде шамасы жетіп, кейбір мәселеде шамасы жетпесе, онда кейбірінде мүжтаһид, кейбірінде муқаллид деп аталады. Қалай болғанда да екі-ақ топқа бөлінеді. Екеуі де түсінікті.

ОЛ: Муттабиғ дегеніміз – мәзһаб имамдарының сөзі мен дәлелдерін сараптап, ішінен тәуірін таңдап алады. Бұл муқаллидтің құр ере беруінен өзгеше іс.

МЕН: Егер сен имамдардың сөзін сараптау деп, дәлелі қуаттысы мен әлсізін ажыратуды айтып тұрған болсаң, бұл ижтихадта ең жоғары дәреже. Сен жеке басың мұны істеуге шамаң келе ме? 

ОЛ: Мен шама-шарқымша істеймін мұны.

МЕН: Мен сенің бір мәжілісте отырғаныңда «бір сөзбен айтылған «үш талақ» бір ғана талаққа жүретіндігі жайлы пәтуа бергендігіңді білемін. Сен осы пәтуаңнан бұрын ғалымдардың сөздері мен дәлелдерін қарап шығып, кейін сараптап, соған қарай пәтуа бердің бе? Уаймир ибн Ажланидің пайғамбарымыздың (с.а.у.) мәжілісінде әйеліне «үш талақ» бергені жайлы хадис бар. Енді сол хадис және оның аталмыш мәселеде алатын орны көпшілік имамдардың көзқарасына дәлел болады ма, әлде Ибн Таймияның көзқарасына ма? Бұл жайлы не білесің? (Ибн Таймия «үш талақ» мәселесінде төрт мәзһаб имамына қайшы пәтуа берген. Бұл жігіт сол Ибн Таймияның пәтуасын ұстануда)

ОЛ: Бұл хадиске қарамадым.

МЕН: Дәлелдерінің қуаттылығы мен әлсіздігіне қарамастан қалайша төрт мәзхаб имамының келіскен мәселесіне қайшы пәтуа бересің. Міне, сен өзің ұстанатын және бізді де соған шақыратын принципіңді тәрк еттің.

Ол – дәлелдер мен үкімдерді сараптап қуаттысын алатын, өзің термин ретінде қалыптастырмақшы болған «муттабиғ» принципі...! Олардың ешбір дәлеліне қарамай тұрып, сені мұсылман ғалымдарының көпшілігіне қайшы пәтуа беруге асықтырған нәрсе не екен? ОЛ: Мен не істеймін? Сұрақ қойылды... Жанымда да шектеулі ғана әдебиет бар еді.

МЕН: Ғұламалар мен имамдарымыз істеген нәрсені саған да істеуге болатын еді. Ол сенің «Мен білмеймін» деуің немесе ешбірімен пәтуа берместен төрт мәзһабтың көзқарасы мен қарсыластарының айтқанын білдіруің. Сенің бұған шамаң жететін. Әрі солай істеуің саған міндет... Ал енді (өзің мойындап тұрғандай) дәлелдерге көз жүгіртпестен төрт имамның біріккен пәтуасына қайшы пәтуа беруің, оларға қарсы пікірдегілердің дәлеліне көңіліңнің бұруымен шектелуің – міне бұл бізді кінәлап жүрген «фанатизмнің» нағыз шегі.

ОЛ: «Шауканидегі», «Субулус-Саламдағы» және Сайд Сабиқтың «Фиқхус-суннасындағы» төрт имамның дәлелін қарап шыққан болатынмын.

МЕН: Бұл кітаптардың барлығы бұл мәселеде төрт имамның қарсыластарынікі. Барлығы бір тараптан сөз қозғайды. Өз тараптарын қуаттайтын дәлелдер көрсетеді. Сен екі дауласушының бірінің ғана сөзін, куәсін, жақындарын тыңдап төрелік етуді жөн санайсың ба?

ОЛ: Мен өзімнің бұл әрекетімде сын тағылатын ешнәрсе көрмедім. Сұраушыға пәтуа беруім керек болды. Ал, менің түсінігіммен жеткен жерім сол болды.

МЕН: Сен өзіңді муттабиғпін дедің. Әрі бәріміздің солай болуымызды парыз дедің. Муттабиғ болуды «мәзһабтардың көзқарасының барлығын қарап шығу, дәлелдерін оқу, сөйтіп сахих дәләлге ең жақынына сүйену» деп түсіндірген болатынсың. Енді әлгі әрекетіңде сен өз ұстанымыңды ысырып тастадың. Сен төрт мәзһаб имамдарының көзқарасы бойынша үш талақ берілсе, үш талаққа жүретінін білесің. Олардың бұл мәселе де дәлелдері барын да білесің. Әрі ол дәлелдерге қарамадың да. Бұған қоса олардың келіскен пікірінен өз нәпсің қалаған пікірге ауып кеттің. Әлде одан бұрын мүжтаһид имамдардың дәлелдері теріс екендігін анық білген бе едің?

ОЛ: Жоқ. Мен іздестіріп те қарамадым. Себебі жанымда жеткілікті әдебиет болған жоқ.

МЕН: Неге күтпедің? Алла Тағала қайтсең де пәтуа бер деп жүктемесе де неге асықтың? Сенің имамдардың дәлелінен хабарсыз болуың, Ибн Таймияның дәлелінің қуатты болуына дәлел бола алады ма? Әлде, сендердің бізді айыптап жүрген «фанатизмдерің» бұдан басқа нәрсе ме?

ОЛ: Менің жанымда табылған кітаптағы дәлелдер мені қанағаттандырды. Алла Тағала маған бұдан артығын жүктемейді де.

МЕН: Егер бір мұсылман өзі қарастырған кітаптан бір нәрсені дәлел етіп алуы, түсінігіне қайшы көрінген басқа мәзһабтардың дәлелдерімен таныспай-ақ, оларды ысырып тастауына шарт ретінде жеткілікті ме?

ОЛ: Оған сол жеткілікті болады.

МЕН: Дінге жаңадан бет бұрған, Ислам мәдениетінен ешбір хабары жоқ жас жігіт Алла Тағаланың Құрандағы: «Шығыс, батыс әр тарап Аллаға тән. Қай жаққа бет қаратсаңдар да, Алланың жүзі (разылығы) сол жақта» – деген сөзін оқыды делік. Сөйтіп, сыртқы мағынасы көрсеткендей, мұсылманға намазда қалай қараса да болады деп түсінеді. Сонымен қатар төрт имамның «намазда қағба тарапына қарау шарт» деген пәтуаға бірауыздан келіскенін де естиді. Олардың дәлелі бар екенін біле тұра таныспайды да. Енді бұл адам намазға тұрғанда не істейді? Өзінің қолындағы бар дәлелден пайда болған тұжырымына ере ме, әлде «Бақара» сүресі, 115-аят оның түсінігіне қайшы имамдардың бірауыздан келіскен пікіріне ере ме?

ОЛ: Әрине ол өз тұжырымына ереді!

МЕН: Мәселен, шығысқа қарап оқыса намазы дұрыс бола ма?

ОЛ: Иә. Себебі, ол өз тұжырымына еруге міндетті.

МЕН: Егер өзінің жеке тұжырымы оған көршісінің жарымен зина жасауға, арақ ішуге немесе өзгенің малын орынсыз тартып алуға шақырса, сонда Алла Тағала оның «өзіндік жеке тұжырымының» арқасында осының бәрін ол үшін халал етіп қояды ма?

Жігіт біраз ойланып отырып: – Қалай дегенмен, бұл айтқан оқиға ойдан құрастырылған ғой, хақиқи өмірде кездеспейді, – деді.

МЕН: Бұл ешқандай да қиял емес. Керісінше өмірде көптеп көрініс табатын оқиға. Бұдан да сорақысы кездеседі... Жарайды, (қиял десең де, ақиқат десең де) сен кез келген жағдайда «жеке тұжырымға» шешуші рөл бердің. Бұл сенің «муқаллидтер, муттабиғтер және мүжтаһидтер» деп үш топқа бөлуіңе қайшы емес пе?

ОЛ: Негізінде оған ізденуі керек. Ол басқа аят немесе хадис оқымады ма сонда?

МЕН: Дәл сен пәтуа берерде таппағаныңдай, оның да жанында әдебиеттер табылмады. Құбыланың әмір етілуі мен бағыты жайлы басқа аят оқуға мүмкіндігі болмады. Сонда да сен әлі сол жеке тұжырымына сүйеніп, имамдардың ижмасын (пәтуа) тастайды деген пікірдесің бе?

ОЛ: Иә. Егер зерттеу мен ізденіске шамасы келмесе, онда оны кешірімді санаймын. Ізденісі мен білімі неге бағыттаған болса, оған сол нәрсе жеткілікті болады. 

МЕН: Сенің атыңнан мына сөздеріңді жариялаймын... Бұл сөздерің өте қауіпті, әрі таңқаларлық сөз болды.

ОЛ: Қалағаныңды жарияла. Мен қорықпаймын.

МЕН: Егер Алладан қорықпасаң, менен қалай қорықпақсың? Сен әлгі сөздеріңмен Алла Тағаланың «Егер білмесеңдер, білім иелерінен сұраңдар» деген сөзіне қарсы шығып отырсың.

ОЛ: Бауырым, ол мүжтаһид имамдардың қателеспейтіндігіне кепілдік жоқ. Ал менің сүйенген аятым – қатеден пәк Аллаһ Тағаланың сөзі. Қалай ғана пәк Аллаһ Тағаланың сөзін тастап, қателесуі мүмкін біреудің сөзін ұстанамын.

МЕН: Онда бері қараңыз! Қатеден пәк болған нәрсе – Алла Тағаланың сөзіндегі хақиқи мағына, «Шығыс та, батыс та Алланікі» дегендегідей. Құран мен Ислам мәдениетінен ұзақ әлгі жас жігіттің түсінген мағынасы емес. Ал енді мен екі түсінік арасын салыстырудамын. Әлгі дінге жаңа кірген жас жігіт пен мүжтаһид ғалымның түсінігі. Екеуі де қателіктен ада емес. Бірі – білімсіздік пен үстірт ойлау дәрежесінде, екіншісі – ғылым мен ізденістің шыңында.

ОЛ: Алла Тағала оған өз ізденісінен артық ештеңе жүктемейді.

МЕН: Онда сен менің мына сұрағыма жауап берші. Бір адамның суыққа шалдыққан науқас баласы бар. Оны сол елдегі барлық дәрігерлер тексеріп, арнайы бір дәрі беруге келісті. Балаға пенсилин салуға болмайтындығын әкесіне ескертіп, баланың өміріне қауіп төнетіндігін мәлімдейді. Алайда баланың әкесі денсаулық басылымдарының бірінен пенсилиннің суыққа қарсы пайдалы екенін оқығаны бар болатын. Дәрігерлердің неге сүйеніп айтқанын білмегендіктен, өзінің жеке біліміне сүйеніп, олардың сөзіне қарсы шықты. Өзінің жеке тұжырымын іске асырып, баласына пенсиллин салдырды. Нәтижеде баласы бақи дүниеге аттанып кетті... Енді осы адам істеген ісі үшін күнә алып, сұраққа тартылады ма, жоқ па?

Жігіт біраз ойланып, кейін былай деді: – Екеуі екі бөлек нәрсе.

МЕН: Жоқ, дәл бірдей жағдай. Қалай ғалымдардың келісімді пәтуасын тыңдағаны сияқты, дәрігерлердің де келісімді нұсқауын естіді. Бірақ оған құлақ түрмей, өзі оқыған Құран аятына сүйенгендей, әлгі әке де дәрігерлерге құлақ аспай өзі оқыған басылымға сүйенді. Екеуі де өздерінің жеке тұжырымдарын қолданды.

ОЛ: Бауырым, Құран нұр ғой, нұр...

МЕН: Құран нұры кез келген оқып, көз жүгірткен адамның ақылына сәуле бере салады да, Алланың мақсат еткен мағынасын түсіне қояды дейсің бе? Егер барлығы бірдей бұл нұрдан керегін алып тұрса, онда «әһлі-зікір» (білім иелері) мен өзгелердің арасында не айырмашылық бар?! Жоғарыдағы екі мысал бірдей, араларында айырмашылық жоқ. Енді сен маған жауап беруге тиіссің: «Жәй ізденуші осы жағдайларда өзінің жеке тұжырымына ілесе ме, жоқ әлде арнайы маманға ілесіп, оның сөзін қабыл етеді ме?»

ОЛ: Әрине жеке тұжырымына. Өйткені ол – негіз болып саналады.

МЕН: Бір адам өз жеке тұжырымына сүйеніп, нәтижесінде ұлының қазасына себеп болды. Оған шариғи немесе құқықтық тұрғыдан қандай да бір жауапкершілік жүктеледі ме?

Ол сенімді түрде: «Жоқ, ешбір жауапкершілік жүктелмейді» – деді.

МЕН: Жә, сенің мына айтқан сөзіңнен кейін біз әңгімемізді тоқтатсақ жөн болар. Бұл сөзіңмен екеуміздің арамыздағы ортақ пікірге жетуіміз мүмкін болатын барлық жолдар жабылды. Сенің Ислам үмметінің келісімді пәтуасынан (білім иелерінен сұрау жайындағы) шығуыңа әлгі сөзің жеткілікті. Егер сен сияқты фанаттар болмаса, «жиіркенішті фанатизмнің» жер бетінде мән-мағынасы қалмас еді». Иә, білімсіз мұсылман Құраннан оқыған нәрсесімен пәтуа берсе... Бүкіл мұсылмандарға қайшы, құбыладан өзге тарапқа қарап намаз оқыса, онысы дұрыс саналса... Жәй бір адам өз тұжырымына сүйеніп, өз бетінше емдесе... Науқасты өз қолымен о дүниеге аттандырып «Алла деніңе саулық берсін» десе... Олай болса неге олар да бізді өз жайымызға қалдырмайды екен, біле алмадым. Біз де «өз жеке тұжырымымызға» сүйеніп, «діни үкімдер мен шариғи дәлелдерді меңгермеген адам құран мен хадисті өзінен гөрі жақсырақ түсінген мүжтаһид имамдардан бір имамның мәзһабын ұстануы тиіс» – дейміз. Олар үшін біздің бұл пікіріміз қаншалықты қате болса да, «жеке тұжырым» деген қорғаушы бар емес пе?! Құбылаға теріс қараса да, намазы дұрыс болған адам мен баласын өлтіріп мұны ізденіс пен емшілікке балаған кісінің пікірін дұрысқа шығарған нәрсе біздің де пікірімізді дұрысқа шығаруда басшылыққа алынсын!

материал "Мәзһаб туралы таным" кітабынан алынды,

ummet.kz