Шектен шыққандарды қоғамнан оқшаулайтын ендігі бір қателіктері – төрт мазхабты жоққа шығарып, оған ергендерді айыптап, кемсітулері. Бұл белгілі төрт мазхаб – имам Абу Ханифа, имам Малик, имам Шафиғи, имам Ахмад (р.а) сынды имамдардың мазхабтары. Төменде еру (тақлид) ұғымына түсінік бере отырып, олардың осы тұрғыда мұсылмандарға қырғидай тиюіне себеп болған мәселе мәніне үңілеміз.
Шариғат үкімдері мен оның дәлелдеріне байланысты жауапкершілікті мойнына алушылар (мукәлләф) мына екі санатта қарастырылады: Біріншісі: «ижтихад арқылы шариғат дәлелдерінен үкім алуға толық қабілетті адамдар. Екіншісі: қабілеті толық жетпейтіндер. Бірінші топқа мужтахидтер, ал екінші топқа соларға еліктеп соңдарынан ерушілер (муқаллидтер) жатады. Екі топтың қай-қайсы да амал етуі үшін мойындарына жүктелген міндеттеріне сай шариғат үкімін білулері керек.
Біріншісі шарғи үкімдерді орындап, сонымен жүру үшін ижтихад жасауға міндеттелсе, екіншісіне соған еру міндеттелген».
Усул ғұламаларының барлығы «муқаллид» деп қарапайым халықты атаған. Себебі, олар мәтіндерге үңіліп, өздігінен ижтихад жасай алмайды. Сондай-ақ, ижтихадқа қатысты кейбір ілімдерді үйренген, бірақ ижтихад жасау дәрежесіне жетпеген ғалымды да муқаллид санатына қосқан. Аталмыш екі санаттағы адамдардың әрқайсы тақлид жасаушы, яғни өзге мужтахидке еруші болуы керек.
Ғұлама шейх Мухаммад Хуснин Махлуф «Булуғ әс-сул» кітабының «Мужтахид сөздерінің шариғи қайнар көздерінен алынуы» деген бөлімінде былай деп жазады: «Усул ғалымдары мен олардан басқа ғалымдардың айтуларынша, мужтахидтерге шарғи дәлелдер қаншалықты маңызды болса, бұқара халық үшін де мужтахидтердің пікірлері соншалықты қажет. Мужтахидтердің сөздері адамдарға дәлел саналады, бірақ елшілердің (оларға Алланың сәлемі болсын) сөздері арқылы бекітілгендей олардың сөздерімен шарғи үкімдер әрдайым бекітіле бермейді. Ешкім бұлай деп айтпайды. Керісінше, ғұламалардың сөздері шарғи қайнар көздерден бастау алады. Олар әділдікті сақтай отырып, терең білімдерімен, ұшқыр ойларымен шариғатты егжей-тегжейлі қарастырып, ондағы мәтіндердің мағыналарын зерттеген және мәтіндерді жаттаған. Сондықтан да дәлел-дәйектерге сүйене отырып, үкім шығару үшін арнайы ыждағаттылық, ерекше қабілет пен зерделі дарын иесі болуы керек. Осы арқылы ол діни үкімдерді қателіктен барынша сақтайды».
Шейх Мухаммад тағы былай дейді: «Алла Тағала мен Елшісі (с.ғ.с) мужтахид дәрежесіндегі адамдарға үкім шығару үшін шариғат қайнар көздеріне үңілгенде аянбай тер төгуді бұйырған. Сол сияқты ижтихад дәрежесіне жетпеген ғұламаларға мужтахидтерге еріп ижтихад сынды шарапатты дәрежеге қол жеткізуге талпыну бұйырылған. Бұл екі дәрежедегіден басқа адамдарға ілімдері мен түсініктерінің аясына қарай міндет жүктеледі. Ілім алмаған қара халыққа ғұламаларға жүгініп, солардың айтқанымен жүру бұйырылды. «Нахыл» сүресінде «Білмесеңдер білгендерден сұраңдар», яғни бастарыңа түскен түйіткілді мәселенің үкімін ғұламалардан сұраңдар. Олар Алланың және Оның Елшісінің (с.ғ.с) немесе өзінің ижтихадына сүйене отырып шариғаттан алынған дәлелдермен сендердің мәселелеріңді шешіп береді.
Сенімді мужтахид немесе ғалымның түйіткілді мәселеде Алланың үкімін білмейтін адамға, әсіресе үкім сұраған адам қарапайым халықтың көпшілігі сияқты шариғат мәтіндерінің мағынасын түсінбейтін болса немесе келтіретін дәлел терең түсінуді қажет ететін кіріспелерге толы болса және қарапайым адамның ілімі жете бермейтін мәселелерге кіруді қажет етсе, дәлел келтіруі міндет емес».
Әш-Шатиби (р.а) былай дейді: «Мужтахидтерге шарғи дәлелдер қандай қажет болса, мужтахидтердің пәтуалары да бұқара халыққа дәл солай қажет. Себебі ілімі таяз халық шарғи дәлелдерден ешқандай үкім шығара алмайды. Дәлелдерге үңіліп, үкім шығару қарапайым халықтың ісі емес. Алла Тағала: «Білмесеңдер білгендерден сұраңдар» деп айтқан. Еруші (муқаллид) ғалым емес, сондықтан күрделі мәселелерді білім иелерінен сұраған дұрыс. Дін үкімдерінде толығымен ғұламаларға жүгіну керек. Ғұламалар қарапайым халыққа шариғатты үйретуші және сөздері шариғатты түсіндіруші болып табылады».
Сахабалар мен табиғиндердің кезінде халықтың басына қандай да бір іс түсіп, түйткілді мәселе туындаса, олар Алланың үкімін сұрап сахабалар мен табиғиндерге жүгінетін. Олар қарапайым халықтың сұрақтарына жауап беретін. Сахабалар мен табиғиндер сұрақ сұрап келген халықты ижтихад жасауға бұйырмаған.
Ижтихад жасауға шамасы жетпеген адамның ижтихадқа қабілетті адамнан сұрауы – сахабалар мен табиғиндер кезінде қалыптасқан үрдіс. Қарапайым халыққа ижтихадты жүктеу немесе міндеттеу аталмыш қабылданған жүйеге қайшы келеді.
Сондай-ақ дінде асыра сілтеушілер «мазхабқа ермеу керек» дейді. Мұндай сөздің астарында діни дәлелдерден үкім шығаруға шамасы келмейтін адамды ижтихад жасауға мәжбүрлеу жатыр. Бұл адамның мойнына шамадан тыс нәрсені жүктеу дегенді білдіреді. Сондықтан да мұндай түсінікке тыйым салынады. Себебі Алла Тағала: «Алла адамға тек шамасы келетін нәрсені жүктейді» деп айтқан. Оның үстіне мазхабтан тыю адамдарды өздеріне қажетті игіліктерді растауға, «үкімдермен айналысамыз» деп кәсіптерімен шұғылданбай күнделікті тұрмыстан қол үзуге әкеліп соғады. Бұл қарапайым халықтың тұрмысын қиындатып жібереді.
Ғұламалар тармақты мәселелерде «тақлид (еру) жасау сөзсіз міндетті» деп шешкеннен кейін, тақлид жасаушының әрбір түйткілді мәселеде мужтахидтердің бірінің ғана мазхабына еріп, оны ұстануға қатысты екі түрлі көзқарас білдіріледі:
Ғұламалардың бірінші тобы: белгілі бір мазхабты ұстануы міндетті саналады деп шешкен. Әл-Жәләл әл- Махалли (р.а) «Жамғул-жауамиғ» атты кітапқа жазған шархында былай деген: «Қарапайым халыққа және одан басқа да мужтахид дәрежесіне жетпеген адамдарға мужтахидтердің бірінің мазхабын ұстануы – міндет. Ол өзі қайсысын абзал деп тапса, соны ұстанады».
Ғұламалардың екінші тобының айтуынша, туындаған әрбір түйткілді мәселеде белгілі бір мазхабты ғана ұстану міндет емес, керісінше қарапайым адам қай мужтахидтің үкімдерін ұнатса, соны ала берсе де болады. Бұл қате түсінікке жатпайды. Сол себепті «қарапайым адамның мазхабы жоқ, оның мазхабы оған пәтуа берушінің мазхабы» деген сөз кеңінен тараған. Яғни, ілімі және әділдігімен белгілі пәтуа берушінің мазхабын ұстанады.
Екінші көзқарас дұрыс. Имам Науауи (р.а): «Қарапайым адам белгілі бір мазхабты ғана ұстануы міндет емес, керісінше қалаған адамнан (муфтиден) пәтуа сұраса болады» деген.
Ибн Абидин Шурунбулалидің (р.а) кітабына жазған ескертпелерінде: «Адам бір ғана мазхабты ұстауы міндет емес, өз мазхабына қайшы келетін мужтахидтердің сөзімен де амал жасай алады» деген. Муқаллидтің (еруші адам) мужтахид болып табылатын қалаған ғалымына еру – ақиқатқа еруімен тең. Имамдардың барлығы – ақиқат жолында. Муқаллид бір мужтахидтың ұстанымымен жүріп, қалған мужтахидтердің бәрі қателеседі деп түсінбеуі керек.
Зерттеу және фиқх ілімін үйрену үшін төрт мазхабқа да жүгіну аса қажет. Өйткені төрт мазхаб фиқхы дінге үлкен қызмет етті. Шариғатты жеткізіп, оны сақтауға, ондағы ең дұрыс нәрсені іріктеп алуға үлкен мән берген және мазхаб имамдарының өмір деректерін жазып қалдырған. Нәтижесінде белгілі негіздері мен тармақтары қалыптасқан жеке медреселер пайда болды.
(Материал «Дінде шектен шыққандар» кітабынан алынды)
Ummet.kz
