Қазақ халқы асқа, тағамға үлкен мән берген. Халқымыз кәделі әрі орны бөлек тағамдарын ет пен сүттен жасаған. Қымыз, шұбат сияқты шипалы тағамдар батыс елдерінде мүлде жоқ. Бұл – біздің халқымыздың ерекшелігі.
Ұлттық дастарқанымызға байланысты алуан түрлі терминдер бар және олар зерттеуді қажет етеді. Бұл терминдер – бай қазақ тілінің және ұлттық мәдениетіміздің ажырамас бір бөлшегі. Сондықтан біз оны білуіміз және сақтауымыз қажет.
Тамақ (тағам) – ішіп-жейтін қоректік ас жиынтығы.
Дастарқан – асқа жайылатын, матадан тігілетін, ас берекесін, ұғымын білдіретін кең жайма.
Ақ – сүттен жасалатын тағамдар.
Айран – сүттен ұйытылған қышқыл, дәмді тағам.
Ақлақ – қой сүтінен жасалған, ірімшікке сары май қосылған жеңсік тағам.
Ақтүймеш – қауын қағы мен талқанды келіге салып түйіп жасаған тағам.
Ақсорпа – соғым сүйектерін қайта қайнатқанда шығатын сорпа.
Бауырсақ – қамырды кесіп, майға пісірген нан.
Балқаймақ – қайнатылған қаймақ.
Бүрме – сүрленбес үшін мал терісін орап сақтаған ет.
Бұқпа – қозының, лақтың етінен буға пісірілген тағам.
Ботқа – ұнға су, ет қосып пісірілген қою тамақ.
Бөртпе – талқанға сүт, май қосып пісірілген тағам.
Быламық – тісі жоқ адамдарға арналған ботқа.
Быршыма – қатты ашып кеткен айран.
Жал – жылқының жалының майы.
Жая – малдың жаясының еті, кәделі тағам.
Жент – ірімшік, сөк, май, қант, мейіз қоспасынан әзірленетін тәтті, кәделі тағам.
Жеңсік тағам – жент, ірімшік, ежігей сияқты сирек кездесетін тағамдар атауы.
Жөргем – өрілген мал ішегі.
Ет - қазақтың ең кәделі тағамы, еттен және сорпаға пісірілген қамырдан жасалып, үстіне тұздық құйылады.
Ежігей – қой сүтінен жасалатын, құртқа ұқсас дәмді тағам.
Кеспе – сорпаға ысылған нан салып пісірілген тағам.
Келісөс – жаңа піскен тары сөгін келіге түйіп, сүт, қаймақ қосып жасайтын тәтті тағам.
Көже – суға, сүтке тары, күріш қосып жасайтын тағам.
Көк – жемістің, шөптің жалпы атауы.
Ашыған көже – суды қайнатып, күріш, тары салып жасайтын, шөл басатын көже.
Айрылысар көже (салт)– көшер кеде көршілердің бір-біріне беретін сыйлы тағамы.
Күлше – табада пісірілетін нан.
Қымыз – бие сүтінен жасалатын аса құнды, емдік тағам, оның түрлері:
уыз қымыз – биені алғаш байлағандағы жаңа ашытылған қымыз;
бал қымыз – сүр қаз қосып, әбден өлтіріліп пісірілген, бабы келген қымыз;
тай қымыз – бір күн сақталған қымыз;
құнан қымыз – екі түн сақталған қуатты қымыз;
дөнен қымыз –үш түн сақталған күші мол қымыз;
бесті қымыз –төрт түн сақталған сапалы қымыз;
сары қымыз – шөп буыны қатып, күзде сауылған биенің маңызды қымызы;
қысырдың қымызы – қыста құлынсыз сауылатын биенің дәмді, қуатты, шипалы қымызы;
түнемел қымыз – көп тұрған немесе үстіне саумал қосылған сапасы төмен қымыз.
Саумал – бие сүті.
Қуырдақ – көбінесе мал сойылғанда өкпе, бауыр, жүрек, жұмсақ еттерді турап, майға қуырып әзірлеген дәмді тағам.
Қиықша – ысылған қамырды қиықшалап кесіп, майға пісірген нан.
Қаймақ – сүттен шығатын тағам.
Қызыл – ет тағамдарының атауы.
Қазы – жылқының қазы майы, кәделі тағам.
Қарта – жылқының ішегі, кәделі тағам.
Қатық – қой сүтінен ұйытылған тамақ.
Құймақ – су араластырылған ұнға жұмыртқа қосып, майға сұйықтай құйып пісіретін дәмді, жұмсақ тағам.
Қорықтық – қой сүтінен әдейі ысытылған түйір тастар салып пісіретін, қойшы, малшылар далада дайындайтын тәтті сүт тағамы.
Құйыр-бауыр – құдаларға ұсынатын құйрық пен бауырдан жасалатын тағам.
Құрт – мал сүтінен жасалатын ежелгі қазақ тағамы.
Құрткөже – құрттан езіп әзірленетін ыстық, қуатты тағам.
Қамыр – суға, сүтке илеген ұн.
Қарма – кейде етін қуырып, балықтың сүйегін диірменге тартып жасайтын балық талқаны.
Қаспақ – сүт қайнатқанда қазан түбіне жабысқан қалдық.
Талқан – қуырылған бидайды, тарыны диірменге тартып әзірлейтін тағам.
Тоқаш - ұннан жасалған нанның бір түрі.
Томыртқа – жылқы етінің мұз салынған ыстық сорпасы.
Төстік – қой, ешкі сойғанда төс етін тұздап, отқа қақтап пісірген тағам.
Төп – талқаннан жасалатын ботқа.
Торта – май қайнатқанда бөлінетін тұнба.
Тұз – асты сақтайтын және дәмін келтіретін кристалл.
Тұздық – астың дәмін келтіру үшін сорпаға пияз, көк қосылып қайнатылған тағам.
Науат – қант тектес тәтті.
Малта –езілген құрттың қалдығы.
Май – қатықты күбіде піскен кезде шығатын тағам. Қаймақты шайқағанда да май шығады.
Майсөк – майға бөктірген сөк.
Мипалау – мидан жасалатын тағам.
Меңіреу – қой сүтінен жасайтын дәмді қатық түрі.
Мыжырма – майға езілген ыстық нан.
Ұйқыашар – Наурыз, айт, мереке күндері қыздардың жігіттерге ұсынатын тағамы.
Соғым – қыста әдейі сойылған ірі мал еті.
Сөк – қауызы аршылған, піскен тары.
Сусын – шөл басатын сұйық тағамдардың жалпы атауы.
Сүр – қысқы соғымнан қалған ет.
Сүзбе – айраннан сүзіліп алатын қышқыл тағам.
Уыз төлдеген малдың алғашқы қою сүті.
Уыз көже – уыздан пісірлген дәмді тағам.
Шұбат – түйе сүті, дәмді, шипалы тағам.
Шелпек – дөңгелектеп майға пісірген жұтқа нан.
Шалап – айранға су қосылған сусын.
Шұжық – етті ішекке салып жасайтын дәмді тағам.
Шыртылдақ – тортасы айырылған сары майға жылқы майын, құмшекер қосып жасаған женттің бір түрі.
Құмшекер – ұсақ қант.
Ірімшік – сүттен жасалатын тәтті тағам.
Ақ ірімшік – ақ күйінде алынған ірімшік.
Қызыл ірімшік – әбден қайнатып, қызарған кезде алынған ірімшік.
Іркіт – құрт қайнатуға әзірленген быршыма.
Тосап – қой сүтіне мамыр айының майын, бал қосып қайнатып, суық тиген адамға берілетін тағам.
Белкөтерер – қарт кісірлерге, аурудан тұрғандарға әдейі дайындалған қуатты, құнарлы тағамдар.
Қалжа (салт, тағам)– жас босанған әйелдерге әдейі әзірленген (жас ет, тосап, қымыз, ірімшік т.б.) тамақ.
Наурыз көже – Жаңа жылдың құрметіне жеті түрлі дәмнен жасалатын ұлттық тағам.
