Шын мәнінде, үш анықтың не екенін Шәкәрімнің өзі шығармасының басында-ақ былай деп ескертіп, аяғында тағы қайталайды.
«Адам ақиқатты бас көзімен көрмейді, ақыл көзімен көреді... Өлімнен соң бір түрлі тіршілік бар. Екі өмірге де керекті іс – ұждан. Ұждан –дегеніміз, ынсап, әділет, мейірім». Бұл сөздерден болмыс көріністерін адам бас көзімен көретінін білеміз. Бірақ бас көзімен көрген нәрсе ақиқат емес. «Бас көзі» деп бұл арада адамның екі көзі ғана емес, адамның сыртқы бес сезім мүшелері де айтылып отыр. Бес сезім мүшелерін біріктіріп Шәкәрім «бас көзі» деп атайды. Бұл оның өлеңдерінен де байқалады. Сонымен, бірінші анық – сезім мүшелері қабылдайтын болмыстың заттық көрінісі. Бірақ болмыстың бұл көрінісі ақиқат емес, яғни толық болмысты білдірмейді. Толық болмысты, яғни ақиқатты ақыл көзімен ғана көруге болады. Ақыл көзі дегеніміз, жоғарыда айтылғандай, адамның логикасы, немесе ақыл-ойының жұмысы. Шәкәрім «ақыл» деген сөзді оның кең мағынасында пайдаланады. Ақыл адамның ақыл-есін, ой-өрісін, сана-сезімін анықтайды. Сондықтан осы бір сөзбен адамның адами қасиеті белгіленіп отыр.
Екінші анық – өлімнен соңғы тіршілік, яғни болмыстың көзге көрінбейтін бөлігі. Болмыстың бұл бөлігі эзотерикалық, көзге көрінбейтін әлемге жатады.
Ал үшінші анық – екі өмірге де, яғни көзге көрінетін заттық әлем мен көрінбейтін әлемге де керек – ұждан. Ұждан, немесе ұят жан қасиеті. Ал бұл қасиет адамның рухымен байланысты. Ұят – Ғазиз Жанның шыбын жанмен байланысы. Бұл байланыс неғұрлым тығыз болса – солғұрлым ұят жоғары. Жан сипаты болып табылатын рух тәнмен осы адами қасиет арқылы байланысады. Ендеше адамды адам ететін адами қасиет дегеніміз ақыл-ес, ой-өріс, сана-сезімнің рухтанған, яғни рухпен нұрланған қалпы. Жануарларда бұндай қасиет жоқ. Себебі, олардың рухы өте әлсіз, әлі дамымаған. Адамның жануарлардан негізгі айырмашылығы осында болса керек.
Шығарманың мақсаты – осы үш анықтың анықтығын дәлелдеу.
Автор әрі қарай шығармасын «СӨЗ БАСЫ» деп былай жалғастырады:
Кетті, келді,
Толды, семді,
Өзгеленді бұл ғалам.
Туды, өлді,
Жанды, сөнді,
Өршіп өнді қайтадан.
Дөңгеленткен,
Өңгеленткен,
Түк білімсіз күш пе екен?
Тіпті мінсіз,
Кемшіліксіз,
Есті қылған іс пе екен?
Жан деген не,
Мүлде өле ме,
Шын жоғалып сөне ме?
Дене жөн деп,
Жоғары өрлеп,
Жаның мен деп келе ме?
Ойшыл осылай әуелі болмыстың тіршілігі жөнінде негізгі сұрақтар қояды. Бұл сұрақтар алдағы қарастырылатын мәселенің жоспарын анықтайды. Осылай ғасырдан ғасырға адамзатты толғандырып келе жатқан, өзінің шешімін табуды керек қылатын негізгі мәселелер анықталады. Осының өзінен бұл шығарманың өте кең діни-философиялық ауқымын және үлкен маңызын көруге болады. Шын мәнінде, бұл шығарма рухани жолдағы емес, қарапайым өмірлік адамдарға арналған. Ол көзге көрінетін әлемнен басқа, көзге көрінбейтін әлемнің де барын дәлелдей отырып, адамды фәни әлемнен сол көзге көрінбейтін бақи әлемге қалай дұрыс өтуге үйретеді. Шәкәрімнің бұл кітапта нұсқаған көрінбейтін әлемі әлі рухани әлем емес. Рухани әлем бұл екі әлемнен әрі және жоғары жатыр. Ол заттық қарапайым сөздермен суреттеп жеткізуге келмейтін, мүлде басқа әлем. Махаббаттың шыңын білдіретін ол әлемге Шәкәрімнің «Ләйлә мен Мәжнүн» дастаны және Қожа Ғафиз тақырыбына арналып жазылған шығармалары мен өзінің әулиелік қасиеттерін көрсететін өлеңдері жатады. Ал «Үш анық» шығармасы адамды сол әлемнің табалдырығына алып келіп, әрі қарай қандай жағдай болу керек екенін түсіндіріп, рухани әлемге кіру шартын ғана береді. Сондықтан шығарманың соңында Жаратушының және жанның кейбір қасиеттері беріледі. Адамзат қоғамында көпшілік қауым қанау мен зорлыққа негізделген өмірдің төменгі деңгейіндегі тән құмары үшін пенделікпен тіршілік құрады. Шәкәрім келесі деңгейге, бұл жалған өмір үшін емес, мәңгілікті рухани өмірге бағыттайды. Сондықтан, ойшылдың бұл шығармасы адамзат қоғамы үшін баға жетпес қазына болып табылады.
Шәкәрім көрнеу әлем ғана емес, көрінбейтін әлемнің де көп сыр-сипатын береді. Бұл үшін көптеген мысалдар келтіріп, оның ақиқат екенін дәлелдеп, көз жеткізуге ұмтылады. Бірақ бұл мысал ретінде келтірілген әңгімелердің ішкі сыры ашылмаған. Біздің мақсатымыз олардың заттық ғылым қауқарынан таса жатқан, ішкі сырларын ашып, эзотерикалық мәнін көрсету. Сонымен бірге екі әлемнің тығыз байланысын, бұл байланыстың орындалуын талқылау. Екі әлемнің тығыз байланысын түсінгенде адамға өмірдің түпкі мақсатына жету үшін жол ашылады. Сондықтан бұл шығарманы дұрыс түсінудің маңызы кімге болса да өте үлкен деп білеміз.
Ақылы сау адамның міндеті
Ойшыл бұл шығармасында көрнеу және көмескі әлемдердің құпияларына үңіліп, олардың терең сырлы мағыналарын ашады. Ол өзінің толғамын әуелі көрнеу әлемнен бастап, оның сипатын береді.
«Осы дүниеде көзге ілінбейтін кішкентай жандылардан бастап адамдарға шейін бәрі өзі һәм нәсілдерінің жақсылықта болып өсіп-өнуіне қам қылады. Мұны – «барлық таласы» дейді. Бұл жаратылыстың берік жолы. Сондықтан барша адам шамасына қарай қай бірі өзі үшін, қай бірі табы үшін, қай бірі барша адам үшін жақсылық, бақ іздейді. Ақыл қарауында адам толығы барша адамға бақ іздеген болады».
Әлемдегі бір жан иесі екінші жан иесінің тамағы болып, ал ол тағы біреулердің қорегіне айналып, не болмаса адамдар тәрізді біреулерді пайдаланып өмір сүреді, немесе өзіне бақ іздейді. Ойшыл бұны «Барлық таласы» (орысша – борьба за существования) деп атап отыр. Фәни әлемдегі жан иелерінің өмірі мен олардың мақсатын ойшыл осылай суреттейді.
Тіршілікке мән беріп, оны қозғалысқа итермелейтін барлық таласы бірінші себеп болса, адамдардың бақ іздеуі – екінші себеп. Кім болса да өмірде бақытты болғысы келіп, армандап, алдына түрлі мақсаттар қояды. Нәсіліне, немесе ұлттық айырмашылығына, не болмаса оның ой-өрісіне, діни, саяси көзқарастарына, әлеуметтік жағдайы тәрізді басқа айырмашылықтарға қарамастан бақытқа ұмтылу барлық адамдардың ең маңызды және үлкен мақсаты. Себебі, бақытты болу жан қасиеті. Сол қасиетін іздеп жан адамға тыныштық бермейді.
Бақ іздеудің жолы көп. Өздерінің сана-сезімдеріне байланысты, кейбіреулер бақытты ой-өрісімен, басқалары – табиғаттың құпия күштерімен іздейді; кейбіреулері өмірден мүлде бас тартып, жалғыздыққа берілсе, ал кейбіреулері үнемі соғыс-күреспен шұғылданады; кейбіреулер әйелдер мен байлыққа қызығып, ал кейбіреулер өнермен, не болмаса ғылыммен шұғылданады.
Бірақ, адам өзінің іздеген бақытын қанша іздесе де, өзі армандағандай дәрежеде таба алмайды. Бақытқа жетемін деп ол өзінің алдына тағы түрлі мақсаттар қояды. Ол өзінің бұл мақсатына жетсе де, тағы да күткен арманындай болмайды. Осылай ол алдына тағы басқа мақсат қойып, нағыз бақытқа жете алмай, сағым қуалаумен өмірін өткізеді. Бұл ақиқатты адам көбінесе тек қана өлім алдында ғана түсінеді. Көпшілік адамның өмірі негізгі мақсатқа жете алмай, осылай өкінішпен өтеді.
Әдетте, әркім бақ іздегенде өзі үшін ғана емес, қоршаған ортасы үшін де әрекет жасайды. Өмір мақсаты әркімнің жеке басынан басталып, әрі қарай отбасы, қоғамы, нәсілі, отанының бағы болып кеңейе беруі мүмкін. Ал ең жоғары мақсат – «барша адамға бақ іздеген» дейді ойшыл. Өмір көріністері бір-бірімен сапырылысып, бір адамның бағы екінші адамның бағына байланысты болып жатады. Өмірде әркімнің өзіне берілген несібесі бар. Бірақ нәпсі ықпалына берілген жан бұл несібеге қанағаттанбай одан артыққа ұмтылады. Өзінің бағы үшін басқаның үлесіне ұмтылу осы сәттен басталады. Бір адамның екінші адамды қанауы туады. Қанау бар жерде тыныштық, бейбіт өмірдің болуы мүмкін емес. Ендеше күрес үздіксіз жалғаса береді. Осыдан бұл өмір таусылмайтын таластан құралып, зорлық-зомбылық, дау-жанжал, содан туатын қайғы-қасірет, өкініш-бейнетке толы тіршілікке айналады. Тәндік сана-сезім деңгейіндегі фәни әлемнің адамдары өмірін, міне, осындай қорлықпен өткізеді.
Талас – бұл фәни әлемдегі барлық жан иелеріне ортақ құбылыс. Ал енді осы таластан құтылу жолы бар ма? Бар болса оған қалай жетуге болады? Бұл сұрақтың жауабын беру үшін Шәкәрім ең әуелі тіршіліктің сыры туралы сөз қозғайды. Ең әуелі тіршіктің мәні мен мәнісін білу керек. Осыны түсінген ақылды адам белгілі бір уақытта бұның себебі туралы ойланып, ізденіске түседі. Шәкәрім өзі де көп ойланып, осы сұрақтарды қойып отыр. Ойлау қабілеті жоқ хайуанаттардан адамның айырмашылығы да өзіне осындай негізгі сұрақтар қоя білуінде.
«Тіршілік туралы адам арасында көптен бері айтылып келе жатқан екі түрлі жол бар. Бірі, дене өлсе де жан жоғалмайды, өлгеннен соң да бұл тіршілікке, тіпті ұқсамайтын бір түрлі өмір бар. Сондықтан жалғыз ғана дүние тіршілігінің қамын ойламай, сол соңғы өмірде жақсы болудың қамын қылу керек дейді. Мұны ақырет – өлгеннен соңғы өмір – жолы дейді. Енді бірі бұл әлемдегі барлық нәрсенің бәрі өздігінен жаралып жатыр, оны былай қылайын деп жаратқан иесі жоқ, һәм өлген соң тірілетін жан жоқ дейді».
Осылай ойшыл тіршілік туралы екі көзқарасты келтіреді. Болмыс көрнеу заттық әлемнен және көрінбейтін рухани әлемнен құралады. Бұл екеуінің де бар екені анық. Бірақ бұл анықтарға сену-сенбеуге байланысты өмірге екі көзқарас туады. Бұл екі көзқарас туралы адамзат тарихында дау толассыз. Мәселенің түпкі себебі адамның тән құмары, не болмаса жан құмарына берілуінде болып отыр. Жан құмары үшін өмір сүретіндер жан жоғалмайды, өлгеннен соң да бұл тіршілікке ұқсамайтын бір түрлі өмір бар деп сенеді. Тән құмары үшін өмір сүретіндер жанды мойындағысы келмейді, әлемдегі барлық нәрсенің бәрі өздігінен жаралып жатыр, оны былай қылайын деп жаратқан иесі жоқ, бұл өмірден кейін өмір жоқ деп сенеді. Осылай сана-сезім деңгейіне байланысты сенімнің екі түрі бар. Бірі заттық сенім, екіншісі – рухани сенім. Ал адамзат қауымы сана-сезімнің ең төменгі деңгейінен бастап, ең жоғарғы деңгейіне дейін қамтиды. Адамзаттың бір бөлігі бұл мәселенің бір жағын қолдаса, ал екінші бөлігі екінші жағын қолдайды. Сондықтан бұл екі көзқарас мәңілікті. Заман өзгерісіне байланысты бірде анауысы, бірде мынауысы басым болып, ауытқып отырады. Мысалы, орта ғасырларда, әсіресе, ислам Халифатында ақыретке сенген адамдар басым болды. Ал қазіргі заманды алатын болсақ, Қайта Жандану (Эпоха Возрождения) заманынан басталып, әсіресе Батыста, олардың саны азайып, екінші жағы басым бола бастады. Ал Кеңес дәуірінде халықтың басым көпшілігі жанды мүлде мойындамайтын атеистер болды емес пе?!
Осылай Шәкәрім тіршілікке екі көзқарас барын көрсетеді. Енді әрі қарай ақылы сау адам үшін осы көзқарастардың маңызына тоқталады.
«Менің ойымша, осы екі жолдың қайсысы анық екенін табу ақылы сау адамға қатты міндет. Неге десең адамды түпкілікті бақытқа жеткізбек болсақ біліп жаратушы ие бар, өлген соң да бір түрлі өмір бар деген жолдың шын, өтірігін білуіміз керек. Егер шын болса, соның да қамын ойлап, адамдарды түпкілікті бақытқа жеткізу үшін, егер өтірік болса, оған әуреленбей жалғыз ғана осы дүние қамын қылу үшін, олай болса бұл екеуін қалай тексереміз?»
Автор «Ақылы сау адам» деп жан дүниесі таза адамды айтып отыр. Ойшыл өзінің шығармаларында мұндай таза адамның ақылын «шын ақыл», «таза ақыл», «дерттен сау ақыл» деп атайды. Жан дүниесі фәни әлемнің былғанышына малынып, өзімшілдіктен шығатын өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал (біздің заманымызда – ақша) шашпаққа берілген адамның ақылы дертті, сау емес. Сау ақыл мұндайлардан аулақ болып, рухани жолға ұмтылғанда ғана болады. Фәни әлемде адамдардың барлығының ақылы сау деуге келмейді. Шәкәрім осыны ескертіп отыр. Нәпсі ықпалымен жүрген көпшілік қауым өмірдің түпкі мәні туралы ойланбайды, оған уақытын да бөлмейді. Олардың ақылы заттық әлем дертіне шалдыққан, яғни сау емес, ауру.
Ақылдан ой туады. Адамның ақылы дұрыс бағытталмаса, оның ой-өрісі төмендеп, жаман қасиет, жаман әдет пайда болады. Жаман оймен жақсы әрекет жасауға болмайды. Ендеше, сау емес, дертті ақылмен адам өмірде ешуақытта да бақ таба алмайды. Бұл – өмірдегі бақытсыздықтың негізгі себептерінің бірі.
Бұған дәлел келтірейік. Ой мен тағдырдың байланысын былай деп көрсетуге болады: «Ойдан әрекет туады, әрекеттен әдет туады, әдеттен мінез туады, мінезден тағдыр туады». Егер шеткі екеуінің арасындағыларды алып тастасақ: «ойдан ... тағдыр туады» болып, түбінде тағдырдың оймен тығыз байланысты екенін көреміз. Бұл «Қалай және не туралы ойлауымызға байланысты бүкіл тағдырымыз құралады» дегенді білдіреді. Ой ақылдан шығады. Ал ақыл бес сезім мүшесі арқылы хабар алады. Ендеше, жоғарыда айтылғандай, сезім мүшелерімен нені қабылдап, неден аулақ болу керек екенін жақсы білуіміз керек. Сонда өзіміздің ойымызды өзгерте аламыз. Ой өзгерсе – тағдыр өзгереді. Әркімнің бақыты өз қолында дегеніміз осы.
Ақыл миды пайдаланып ой шығарады. «Талап деген бір жүйрік тұлпар сынды» атты өлеңінде Шәкәрім «Тапқыш ой ғой ақылдың мағынасы, Түбі – жүрек, болады мида басы» деп ақылға жүрек пен ми екеуі бірдей әсер ететінін көрсетеді. Бұл кімге болса да, әсіресе психологтар үшін өте маңызды тұжырым. Егер адам рухани әлеммен байланыспай, таза заттық дүниемен шұғылданса, онда ол өзінің миын пайдаланады. Ал егер ол рухани дүниенің шаруасымен толық шұғылданса, онда ол жүрегін, яғни, жан дүниесін пайдаланады екен. Осыдан білетініміз – имансыздар көбіне миының әсерімен өмір сүреді, ал рухани адамдар жүрек әсерімен өмір сүреді. Қарапайым адам осы екі ортада. Осыдан не себептен заттық әлемді, табиғат құбылыстарын зерттейтін ғалымдар үшін ең әуелі ақылдың қуаты, ал ақын-жазушылар, композиторлар мен басқа да өнер қайраткерлері үшін жүрек қуаты керек екенін білеміз. Фәни әлемде қатардағы адам ақылын ми мен жүректің арасында пайдаланады. Сондықтан ол бірде тек қана миды пайдаланып қатал, мейірімсіз болса, бірде жүрегіне билетіп, мейрімді, рақымды істерге барады. Ми мен жүрек үйлесімді болғанда ғана өмірді толық сезінуге болады.
Ал ақылдан жоғары адамның дүниетанымын қалыптастыратын ес тұрғанын білеміз. Естің міндеті – әрбір құбылыстың мән-мағынасын дұрыс түсіну және оны еске сақтау. Сондықтан, жоғарыда келтірілген байланысты «Дүниетанымнан... тағдыр туады» деп келтіруге болады.
Дүниетанымның үлкен маңызы бар. Адамның өмірге көзқарасы, оның түрлі іс-әрекеті, қандай құмарлыққа ұмтылуы оның дүниетанымына байланысты болады. Ол өзінің жасаған әрекетінің салдарына байланысты өмірдің түрлі бейнетін, не болмаса зейнетін көреді. Сондықтан осы екі дүниетанымның қайсысын таңдау керек – бұл өте маңызды мәселе. Өмірден алған әрбір зардабымыз біздің өмір заңдылығын бұзған кінәмізді көрсетеді. Себебі кімді болса да оның жіберген кінәсі үшін ғана жазалайды.
Өмірдің түрлі қиын сырларын қалай түсіну керек? Мен қандай заңдылықтарды бұздым жән өзімнің көзқарасымды қалай өзгертуім керек? Ол үшін дүниетанымды өзгерту керек. Адам өзінің дүниетанымын екі жолмен өзгертеді. Бірі – саналы түрде өз еркімен өзі қолға алып, ой-өрісін жетілдіру арқылы. Екіншісі – өзінің жіберген қателіктері салдарынан келетін өмірдің бейнеті мен зардабынан сабақ алу арқылы.
Осылай бақытқа ұмтылған адамдардың екі түрі болады екен. Бірі – өзін өзгерту арқылы, жан дүниесін жетілдіреді, ал екінші бірі – өзінің кемшіліктерін мойындамай, зардаптың тек қана сыртқы себебінен арылуға ұмтылады. Осылай адамның дүниетанымын өзгертудің екі жолы барын көреміз. Білім алып, сана-сезімін дамыту арқылы өзінің дүниетанымын өзгерту жолы әуіре-сарсаңсыз және тиімді жол болып табылады.
Шәкәрім адам дүниетанымының негізі болып табылатын екі жолды көрсетіп отыр. Адамның қадір-қасиеті, іс-әрекеті, ой-өрісі, сана-сезімі оның осы екі жолдың қайсысын таңдауына байланысты. Сондықтан ол «осы екі жолдың қайсысы анық екенін табу ақылы сау адамға қатты міндет» деп ойын кесіп айтады. Енді «олай болса бұл екеуін қалай тексереміз?» деген мәселе көтереді. Әрі қарай бұл мәселенің шешімін өзі былай деп береді.
«Оны тексерушінің әр түрлі діндер жайынан, әртүрлі ғылым жайынан әрбір білімділердің сол туралы айтқан сөздерінен хабары болу керек. Және қатты керек бір шарты – өзінің тұтқан діні, оқыған-ұғынғаны, қалыптанған әдеті, құмар ісі, бәлендей жақсы кісі айтты деп нанып қалған сөзіне бір жола байланып қалмай, ақылын әбден шын босатып сол екі жолдағылардың жазған кітап, айтқан сөз, қылған істері һәм оларға қарсы айтқан сөздердің бәрін ноқтасыз, науқассыз сау ақылмен сынау керек. Әйтпесе, адам әдет, құмар нанымынан шыға алмай, арқандаулы ат сияқты болады».
Ойшыл болмыстың көрнеу және көрінбейтін бөліктерін дұрыс түсіну үшін ең әуелі олар туралы әр түрлі діндер жайынан, әртүрлі ғылым жайынан әрбір білімділердің сол туралы айтқан сөздерінен хабары болу керек деп отыр. Не себептен бұл үшін осындай кең ауқымды білім керек? Себебі, бұл жұмыстың болмыс құпиясын шешетін өте үлкен маңызы бар. Шәкәрім өзі көрсетіп отырғандай, білімнің түрлі көздері көп, бірақ олардың барлығы бірдей ақиқатқа жеткізе бермейді.
Мінсіз ақыл-естің болмағанынан бір құбылыстың өзі әртүрлі қырынан көрініп, адамды шатастырып, көптеген фәнилік ой-тұжырымдар тудырады. Бұл ойлар сөзге айналып, артынан түрлі әрекеттермен бітеді. Адамзат өмірі осылай жанжал-шумен өтіп жатыр. Фәни әлем түрлі ой-өріс, пікірталас, дау-жанжалға толы, гуілдеген араның ұясы тәрізді. Бұл шудан анық пен қанықты айыру оңай емес. Сондықтан, Шәкәрімнің ойы бойынша, өмірдің ақиқатына жетемін деген адам мұндай кемшіліктерге ұрынып қалмауы үшін шуылдаққа көп көңіл бөлмей, ақылын толық босатып, әрнәрсені ноқтасыз, науқассыз сау ақылмен сынап, өз жүрегімен шешуі керек. Осылай әркім өзінің сенімін біреудің ықпалымен емес, өзінің жүрегімен, ақылымен қабылдауы керек. Бұл арада «науқассыз сау ақыл» деп таза ниетті ақыл айтылып отыр. Ақын осы ойларын өзінің «Тура жолда қайғы тұрмас» атты өлеңінде толық түсіндіріп береді. «Ақыл сенбей сенбеңіз, Бір іске кез келсеңіз» деп Абай да шындыққа әркімнің өзі жетуі керек екенін білдіреді.
Болмыс алдында әркім өзінің істері үшін өзі жауап береді. Сондықтан, кімге, қалай сену керектігі әркімнің өзінің еркінде, оның жеке ісі. Адам еркіне зорлық жасап, оны зорлықпен сендіруге болмайды. «Әйтпесе, адам әдет, құмар нанымынан шыға алмай, арқандаулы ат сияқты болады» деп ойшыл бұндай маңызды істе байлаулы ақылдың мақсатқа жеткізбейтінін білдіреді.
«Және өзінің мынау жөн дегенін халық алдына салғаны жөн. Неге десең, қайсысы болса да әбден сыналып, тазарған соң шын болмақ» деп Шәкәрім әрі қарай сөзін жалғастырады. Ой сынға түсіп, шыңдалғанда өзінің кемшіліктерінен арылып, ақиқатқа жақындайды. Әділ сынның маңызын данышпан осылай деп білдіріп отыр.
Шәкәрім осы имандылық пен имансыздық жолдарының шыққан себебі туралы былай деп ой жүгіртеді:
«Бұл екі жолдың түбі қайдан шыққанын тексерсе, әлемдегі барша нәрселердің қайдан бар болғанын, мұны кім жаратқан деген адамдардың ойынан шыққан. Неге десең, адамның ақылы оны ойламай тұра алмайды және адам жаңа бір нәрсені көрсе мұны кім жасаған, бұл неге керек демей қоймайды? Сондықтан жаратушыны іздеп әркім әртүрлі ой жүргізген. Тіпті, ескі замандағылар жаратушы осы деп немесе осында жаратушының қасиеті бар деп күн, от, ағаш, тас сияқтыларға табынған. Немесе әр нәрсенің бір тәңірісі бар деп сурет жасап табынған. Онымен де тұрмай адам қолынан келмейтін істерді істеген алдамшы жәдігөй, бақсы, дуана сияқтыларды да тәңірінің орнын басады деп сондайларға да табынған».
Ойлы адам өмір туралы ойлануы керек. Оның ой-өрісі неғұрлым кең болса, ол солғұрлым өмірдің терең сырына үңіледі. Шәкәрім осы бір шумақ сөзбен көп мағына береді. Қоғамда түрлі ой-өріс, таным-сенімдерді көп. Болмысты түсінуде монотеистік, политеистік, имперсоналдық, персоналдық тәрізді парадигмалар мен түрлі тұжырымдар толып жатыр. Сонымен бірге, діннің құлдырауы салдарынан табиғат күштеріне табынатын көп құдайшылық, хайуанаттарға табынатын төтемизм, ерекше қасиеті бар бақсы-балгер, Құдайды ұмытып тек қана аруақтарға табыну, сурет, не болмаса мүсін жасап пұтқа табыну тәрізді негізгі Жаратушыны ұмытып, Оның көріністеріне, не болмаса түрлі қуаттарына табынулар бар. Жаратушыны іздеу жолында осылай көп әдет-ғұрып, рәсімдер мен ой ағымдары туады.
Оның себебі бар. Жаратушыны іздеу – жан құмары. Адам өзі Жаратушыны іздегені туралы білмеуі, сезінбеуі де мүмкін. Дұрыс жолды білмегендіктен ол табиғат күштеріне, пұтқа табыну, алдамшы бақсы-балгерлерге табыну тәрізді тура жолдан адастыратын сенімдерге ие болады. Мұндай адамдар сенгісі келеді, сенеді, бірақ сенімдері дұрыс емес. Теріс сенім адамды тура жолдан адастырып, түпкі мақсатқа жеткізе алмайды. Мұның барлығы рухани надандықтан туатын, фәни әлемнің әсері. Адамзаттың адасу себебін ойшыл осылай деп білдіреді. Ал адасудан қалай шығуға болады? Адасудан шығу жолы біреу. Ол – адаспаған адамның соңына еру. Бұл туралы ойшыл былай деп сөзін жалғастырады:
«Сөйтіп, соқыр кісіше сандалып жүргенде пайғамбар дегендер шығып, барлықтың бәрін жаратқан ие бар, өлген соң бір түрлі тіршілік бар, осы өмірде қылған ісіне қарай ол өмірде де өлшеусіз бақ, қиын азап бар, мұны бізге сол жаратушы ие білдіреді дейді. Сіздерге ұқтыруға бұйырды деген. Ол кездегі адамның бір қатары бұған нанып ерсе де, бір қатары нана алмай бұрынғы қалып алып қалған әдетінен шыға алмаған».
Абай тәрізді Шәкәрім де көрнеу және көрінбейтін әлемдердің байланысын жақсы түсіне білген. Шәкәрім осы сөздерімен көрінбейтін жоғарғы әлемдердің осы көрнеу әлемге жасаған ықпалын көрсетіп отыр. Пайғамбарлар Жаратушының адамзатқа жіберген елшілері. Пайғамбарларды Жаратушы белгілі бір мақсатпен жіберіп, оларға ерекше рухани қуат береді. Сол қуаттың көмегімен пайғамбарлар адамдарды өздеріне сендіре біліп, олардың қатып қалған жүректерін жібітіп, сенімдерін оятады. Бірақ өздеріне берілген бақытты түсінбей, пайғамбар сөзіне сене алмаған бейбақтар да болады. Олар – өздерінің ескі сенімдерінен шыға алмаған бақытсыздар.
Осылай Шәкәрім адам өміріндегі негізгі мәселе – көрнеу әлем мен көмескі әлемнің байланысы туралы сөз қозғайды.
Досым Омаров
